Jaqtiliqtin’ basimi

Optikalıqa - jaqtılıq hám ol menen baylanıslı hádiyseler nızamları

haqqındaǵı pán.

Áyyemginde jaqtılıq hádiyseleriniń birpara nızam (jaqtılıq

tarqalıwınıń ǵárezsizligi, jaqtılıqnıń bir jınslı ortalıqta tuwrı

sızıq boylap tarqalıwı, jaqtılıqnıń qaytıw hám sınıw ) lari

tájiriybede anıqlanǵan.

1. Jaqtılıqnıń tuwrı sızıq boylap tarqalıw nızamı. Bir

jınslı ortalıqta jaqtılıq tuwrı sızıq boylap tarqaladı.

Bul nızam Evklid (biziń eramızdan 300-jıl ilgeri) jazǵan dep

esaplanǵan optikalıqaga tiyisli shıǵarmada ushraydı, lekin bul nızam odan

talay ilgeri ma'ium bo'igan hám qollanilib kelgen bo'isa kerek.

Noqatlıq jaqtılıq man1}alari ónim etetuǵın keskin sayalar

ústinde ótkerilgen baqlawlar yamasa kishi tesikler járdeminde

alınǵan suwretler b~ nızamnıń tájiriybede tastıyıqlanishi bolıp tabıladı.

2. Jaqtılıq tarqalıwınıń ǵárezsizlik nızamı. Jaqtılıq

oqirnini diafragmalar járdeminde ayırım jaqtılıq dástelerine ajıratıw

múmkin. Bul ajıratılǵan jaqtılıq dásteleriniń tásiri ǵárezsiz bo'lar

eken, ayırım bir top ónim etetuǵın suwret, basqa dástelerdiń áyne

waqıttaǵı tásirine baylanıslı emes. Mısalı, fotoapparat obiektiviga

keń landshafttan jaqtılıq túsip atırǵan bolsa, ol halda jaqtılıq

dásteleriniń bir bólegin to'sganimizda, basqa dástelerdiń beretuǵın

suwreti ózgermeydi.

3. Jaqtılıqnıń qaytıw nızamı. Túsip atırǵan nur, qaytarıwshı

sırtqa ótkerilgen normal hám qaytqan nur bir tegislikte jatadı (1. 1 -

7 súwret), bunda nur menen normal arasındaǵı múyesh óz-ara teń boladı :

i túsiw múyeshi, i' qaytıw múyeshine teń. i = -i'.

Jaqtılıqnıń qaytarıw kórsetkishi minerallaming qásiyetleri

haqqında zárúrli ma'iumotiar beredi. Sındırıw kórsetkishi ma'ium

bo'igan halda kóplegen minerallar ushın nurning qaytıw kórsetkishi

(R) ni Frenel formulası menen esaplaw múmkin:

yaltiraydigan mincrallar

shıyshedelc yallinrydigan

mincrallar

n Birpara taw jınısları hám mineralları ushın sind irish kO'rsatkichi,

qaytarıw kO'rsatkichining funksiyası bolıp, ol ulıwma halda 1. 2 -

suwretde kórsetilgen suwretdegi iymek sızıq n=1 de minimumǵa iye.

1. Sındırıw kórsetkishi n=I, 3 -;- 1, 9 bolǵan minerallar

shıyshe sıyaqlı jaltıraw ózgeshelikine iye boladılar (muz - n=I, 309,

kriolit-n= I, 34 -;- 1, 36, flyuorit-n= 1, 43 kvars -n= 1, 544, korund-

n= 1, 77, yaqut -n= 1, 84).

2. Sındırıw kórsetkishi n= 1, 9 -;- 2, 6 aralıqta bo'igan minerallar

almaz sıyaqlı tovlanadi. Sirkon (n=1, 92 -;- 1, 960 ), kassiteriot

(n= 1, 99 -;- 2, 09 ), almaz (11=2, 40 -;- 2, 46 ), rutil (n=2, 62).

3. Sındırıw kórsetkishi n=2, 6 -;-3, 0 bo'igan jınıslar ashıq

minerallardek yaltiraydi. Alabandin (n=2, 70), kuprit (n=2, 85),

kinovar (n=2, 91), gernatit (n=3, 0 1).

4. Sındırıw kO'rsatkichi úshten oshsa, bunday jınıslar rnetalldek

yaltiraydi. Olarǵa peronzit, molibdenit, antirnonit, galenit, pirlit,

vismutlar kiredi. Grafikda minimumdan chapda qaytarıw

qábiletin kórsetiwshi qıysıq sızıq birdan joqarı kóteriledi. Bul

tarawǵa sındırıw

•ko'rsatkichi birdan kishi bulgan birpara sap metallar: