Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

2. Ислом таълимотининг вужудга келиши ва Ўрта асрларда Марказий Осиёда сиёсий-ҳуқуқий билимлар ривожи.
Бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири бу ўтмиш тажрибасини чуқур идрок этишни талаб қилади.¹ Шуни айтиш мумкинки, ўзбек халқи-нинг кўп асрлик тарихи, ушбу минтақадаги сиёсий фикрнинг ривожланиш тарихи ана шу тажриба манбаларидан биридир.
Марказий Осиё дунё цивилизациясининг илму зиё таратган, ўз даври тараққиётининг юқори чўққиларига чиққан, маърифат ва маданият ўчокла-ридан бири бўлган. Унинг худудида энг қадимги замонлардан бошлаб деҳқон-чилик, чорвачилик, хунармандчилик ва савдо-сотиқ, илму фан билан шу-ғулланган қудратли давлат бирлашмалари бирин-кетин, бир-бирининг ўрнини эгаллаган ҳолда вужудга келган.
Марказий Осиё халклари исломлаштирилгандан сўнг ислом дини ушбу халкларнинг сиёсий қарашлари, давлат бошқарув услуби ва умуман, яшаш тарзига катта таъсир кўрсатди. Албатта, Ислом цивилизациясининг вужудга келишида Муҳаммад алайҳиссаломнинг хизматлари беқиёс (570 — 632) бўлди. Қуръони Каримдага назарий масалалар чориёрлар даврида амалий аҳамият касб этди ва 632 — 661 йиллар давомида халифалар — Абу Бакр, Умар, Усмон ва Али фаолиятида Куръон ва сунналар сиёсий ва хуқуқий меъёрларнинг ман-баига айланди;
Яман ҳукмдори Муаззам ва пайғамбар Муҳаммад с. а. в. ўртасидаги қуйида-ги мунозара ва савол-жавоб диққатга сазовор:
Муҳаммад:— Сен нимага асосланиб хукм чиқарасан?
Муаззам: — Оллоҳнинг кўрсатмасига биноан.
Муҳаммад: — Бундай кўрсатмалар Қуръонда мавжуд бўлмаса-чи?
Муаззам. — Унда Оллоҳнинг ҳадислари асосида.
Муҳаммад: —Агар у ердан ҳам топмасанг-чи?
Муаззам: — Унда ўз аклимга таяниб, ўзимнинг фаҳму фаросатимга асос-ланиб хукм чиқараман.
Фиқҳ фани ҳуқуқшуносликнинг ривожланиши ва шариатнинг шаклла-нишида катта роль ўйнади.
Мужоҳидлар Қуръон ёки ҳадисларда қайд этилмаган ҳолатлар бўйича хукм чиқариш хуқуқига эга бўлганлар. Шундай қилиб, ўрта асрларнинг VII асридан бошлаб Ислом цивилизациясида ҳам диний, ҳам дунёвий билимлар шаклланди, уларни бир-бирларига қарама-қарши қўйиш эмас, балки бирга-ликда қўшиб ўрганиш мақсадга мувофиқцир.
¹ Қаранг: Каримов И. А. Амир Темур — фахримиз, ғуруримиз. //Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби. Т. 5. Т., 1997. 185-бет.
53
Исмоил Бухорий, Абдухолиқ Ғиждувоний, Хўжа Баҳовиддин Нақшбанд, Имом Термизий, Аҳмад Яссавий каби ислом дунёсининг уламолари билан бир қаторда Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Ал Хоразмий, Ахмад ал Фарғоний, Ибн Сино, Замахшарий каби дунёвий олимлар Рўдакий, Да-қиқий, Фирдавсий каби шоирлар Турон ва Эрондан етишиб чиқци. Бу борада араб халифалигида ислом дини ва сиёсатнинг ўзаро иттифоқи вужудга келди.
Ибн Рушд (1126—1198) ҳаёти ва фаолияти диққатга сазоюр. X асрда «Пок биродарлар» ташкилоти вужудга келдики, бу ташкилот руҳоний шиалардан иборат бўлиб, улар ўз даврларининг илмларига оид энциклопедияни яратдилар. «Пок биродарлар ва ҳақиқатгўй дўстларшнг рисолалари» номи билан машҳур ушбу асар 51 рисоладан иборат бўлиб, фалсафа, маънавият, дин, тилшунослик ҳамда ижгимоий-сиёсий соҳаларни қамраб олади. Ибн Рушд динни бошкэрув санъати деб билган, ҳатто идеал давлатда ҳам дин ана шундай роль ўйнаши керак бўлган, чунки ҳамма ҳам ҳаёт фалсафаси ҳақик^тини тушуниб етмайди.
Маълумки, IX—XII асрларни Марказий Осиёда Уйғониш даври ҳам деб айтишади, чунки IX аср бошига келиб, Мовароуннаҳр араблар зулмидан озод бўлиб, бу ерда мустақил миллий давлатлар вужудга келди. Барча билим тармоқлари билан биргаликда сиёсий, ҳуқуқий ва фалсафий қарашлар гур-кираб ривожланди.