Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

2-BOB JAHON IQTISODINING INTERNATSIOSHLLASHUVI 
 
Jahon iqtisodi internatsionallashuvining mohiyati
va uning asosiy bosqichlari. 
Jahon xo‘jaligining internatsionallashuvi - mehnatni xalqaro taqsimlashni har tomonlama 
rivojlantirishga asoslangan turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining o‘zaro bog‘liqligi va bir-
birining kam-ko‘stini to‘ldirishni chuqurlashtirish jarayonidir. 
Tarixiy nuqtai nazardan qaraganda, xo‘jaliklarning internatsionallashuv jarayonlari ayirboshlash 

---

sohasiga borib taqaladi. Chunonchi, savdoda mahsulotlarni ayirboshlash bosqichidan keyin 
hududiy xalqaro bozorlarga yo‘l ochilgan. Ancha keyinroq, dastlabki sarmoya yig‘ish davriga 
kelib, tarmoqlararo savdoning hududiy markazlari yagona jahon bozoriga aylana borgan. 
Ma’lumki, tadrijiylik (evolutsiya) mantig‘i (buni jahon kapitalistik bozorining yuzaga 
kelishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan sanoatdagi tub burilish asosida va sanoatni rivojlantirishda 
jonbozlik ko‘rsatganlar uchun o‘ziga xos "mezon" hisoblanmish Yevropa misolida ko‘rish 
mumkin) ayirboshlash sohasidagi internatsionallashuvdan kapital va ishlab chiqarishning 
internatsionallashuviga olib keldi.
 
1-bosqich:
Erkin raqobatga asoslangan kapitalizm rivoji davrida (XIX asrning oxirigacha) jahon 
bozorini tashkil etish, ko‘proq xalqaro savdo shaklida xalqaro iqtisodiy munosabatlarni 
rivojlantirish bilan xarakterli edi.
XIX asr o‘rtalariga kelib industrial davlatlar o‘rtasida raqobatning kuchayishi jarayonida 
mehnatni xalqaro taqsimlashning xilma-xil tizimi qaror topdi. Bu vaqtga kelib Angliya o‘zining 
sanoat sohasidagi peshqadamligini yo‘qotgandi, iqtisodni industrlashtirishda muvaffaqiyatga 
erishgan deyarli barcha mamlakatlar o‘z mahsulotlarini ixtisoslashtirish yo‘liga o‘tdi, bunda ular: 
- qo‘shni mamlakatlar ehtiyojlarini hisobga olgan holda; 
- mustamlaka chekka o‘lkalarda o‘z mahsulotlarini sotish imkoniyatlaridan kelib chiqib 
ish ko‘rishdi.
Masalan, Fransiya, Gollandiya singari yirik mustamlakachi davlatlar o‘z 
mustamlakalaridan olib kelingan xomashyoni qayta ishlash bo‘yicha ixtisoslashdi, bunda ular 
faqat o‘z bozorlarini emas, balki "benasib qolgan" qo‘shnilari, birinchi navbatda, Germaniyaning 
ehtiyojlarini ham hisobga olishdi. 
Shunday qilib, jahon xo‘jaligani shakllantirish jarayonida eng yaqin savdo aloqalari 
birinchi navbatda:
- xom ashyo mustamlakalar bilan industrial metropoliyalar o‘rtasida; 
- qo‘shni mamlakatlar o‘rtasida yuzaga keldi. Birinchi holda "xoma shyoni ishlab 
chiqaruvchilar va uni iste’mol qiluvchilar mehnatini umumiy taqsimlash", ikkinchi holda, 
mehnatni taqsimlashning xususiy ko‘rinishi xaqida gap boradi. Ikkinchisi tarmoq ichidagi 
(mahsulot) tovar bo‘yicha ixtisoslashishga asoolangan bo‘lib, qo‘shni mamlakatlarda ushbu 
mahsulotni ishlab chiqarishdagi xarajatlar o‘ziga nisbatan ko‘pligi tufayli foyda olishni maqsad 
qilib qo‘yadi.