Jalilova s. X. Taraqqiyot psixologiyasi va differentsial psixologiya

O‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini baholash. Maktabgacha bo‘lgan davrda o‘z-o‘zini anglash taraqqiyotining muayyan darajasi – bolaning maktabdagi ta’limiga tayyorligi ko‘rsatkichlaridan biridir. Bu davrda bolada o‘zini ijtimoiy mavjudot deb hisoblash vujudga keladi. O‘z-o‘zini anglash rivojlanishning bu darajasi o‘ziga xos shaxsiy yangi tuzilma – o‘quvchining ichki pozitsiyasining tarkib topishi bilan bevosita bog‘langan. O‘quvchi holatiga intilish bola shaxsini xarakterlaydi, uning xulq-atvori, hatti-harakati va uning voqelikka hamda o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabat sistematikasini belgilaydi.

O‘quv faoliyatida bolaning o‘z-o‘zini bilishi amalga oshiriladi. U atrofdagilar tomonidan baholanadi va shuning uchun o‘quvchining ular o‘rtasidagi o‘rnini belgilaydi. Endi o‘quv faoliyatida bola o‘zini biladi, unda o‘zi haqida tasavvurlar, o‘z-o‘zini baholash tarkib topadi. O‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini boshqarish ko‘nikmalari shakllanadi.

Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘zi haqidagi tasavvurlar o‘ziga bo‘lgan munosabatlar, ya’ni o‘z-o‘zini baholash bilan uzviy bog‘langan. O‘zi haqidagi tasavvurlarning shakllanish darajasiga ko‘ra bolalar 3 guruhga bo‘linadi.
1 – guruhga shunday o‘quvchilar kiradiki, ularning o‘zlari haqidagi tasavvurlari adekvat va barqarordir. Bu guruhga kiruvchi bolalar o‘z hatti-harakatlarini tahlil qilishi, bu hatti-harakat motivlarini ajratish, o‘zi haqida o‘ylash bilan xarakterlanadi.
O‘quvchilarning 2 – guruhi shu bilan xarakterlanadiki, uning a’zolarining o‘zlari haqidagi tasavvurlari beqaror va adekvat emas. Bu o‘quvchilarda o‘zlaridagi muhim sifatlarni ajratib ko‘rsatish, o‘z hatti-harakatini tahlil qilish malakasi etarli emas. Faqat ba’zi hollardagina bu gruppaga kiruvchi bolalar o‘zlarini adekvat baxolashlari mumkin.
3 – guruhga o‘quvchilar uchun xarakterli narsa ularning o‘zlari haqidagi tasavvurlari ularga boshqalar, ayniqsa kattalar tomonidan berilgan xarakteristikadan iborat. Bu bolalarning o‘zi haqidagi tasavvurlari rivojlanishi (quyi) past darajada.
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, kichik maktab o‘quvchilarida o‘z-o‘zini baholashning barcha turlari: adekvat – barqaror, yuqori – barqaror, beqaror (yuqori yoki past).
Adekvat o‘z-o‘zini baholashga ega bo‘lgan bolalar – aktiv, tetik, topqir, xushmuomala bo‘ladilar, mag‘rurlik, o‘ziga haddan ortiq ishonish kabi shaxsiy sifatlar o‘z-o‘zini yuqori baholovchi bolalarda engil shakllanadi.