Jalilova s. X. Taraqqiyot psixologiyasi va differentsial psixologiya

Tafakkur. Bu yoshdagi bolalar tafakkuri ta’lim protsessida juda katta o‘zgarishlarning vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. Idrok va xotira maktab ta’limi boshlanishidan oldin anchagina taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan bo‘ladi, kichik maktab yoshidagi davrda esa intellekt tez sur’atlar bilan tarraqiy etadi. Intelektning rivojlanishidata’lim mazmuni, o‘qituvchining ta’lim tarbiya protsessini tashkil qiluvchilik roli yaqqol namoyon bo‘ladi.
Bola maktabda o‘qiy boshlar ekan, konkret tafakkurga ega bo‘la boradi. Ta’lim ta’siri bilan hodisalarni tashqi tomondan bilishdan sekin-asta ularning mohiyatini bilishga, muhim xususiyat va belgilarni tafakkurda aks ettirishga o‘tiladi. Bu esa umumlashtirish, xulosa chiqarish, taqqoslash imkonini beradi. Shu asosda bolada tushunchalar tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar tafakkur rivojlanishidi 2 asosiy bosqichni kuzatish mumkin:
1 – bosqichda (1-2 sinf) ularning aqliy faoliyatlari maktabgacha yoshdagi bolalar tafakkurini eslatadi. O‘quv materialini analiz qilish ko‘rgazmali-amaliy planda amalga oshiriladi. Bunda bolalar real predmetlar yoki ularning tasvirlariga tayanadi.
2 – bosqichda (3-sinfga kelib) kichik maktab yoshidagi bolalarning tafakkuri o‘zgaradi. Bolalar endi predmetlarning xususiyatlari asosida ularni klasifikatsiya qila boshlaydilar. Predmetlar va ularning xususiyatlarini analiz va sintez, umumlashtirish faoliyati rivojlana boradi.
Hayol. Hayol muhim psixik protsesslardan biridir. Hayolning faoliyatsiz, o‘qituvchi gapirayotgan va darsliklarda yozilgan narsalarni tasavvur qilishni, ko‘rgazmali obrazlar bilan ishlashni bilmay turib hech qanday o‘quv predmetini o‘zlashtirish mumkin emas. Masalan; tarix materiallarini o‘rganish uchun o‘z hayolimizga o‘tish voqealarini keltirishimiz lozim bo‘ladi. Tasvirlangan vaziyatni, unda qatnashuvchi obrazlarni, tabiat manzaralarini yaqqol tasavvur qilmay turib, adabiyotlarni o‘rganish mumkin emas.
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchining hayoli uning o‘quv faoliyati ta’siri va talablar bilan tarkib topadi. SHu bilan birga bevosita sur’atlar (muzey va vistavkalarni borib ko‘rish, kino filmlar tomosha qilish, ekskursiyalarga borish) ham hayolni rivojlantiradi. Kichik maktab yoshi davrida dastlab qaytiklovchi hayol takomillashadi, keyinchalik ijodiy hayol ham yanada rivojlanadi.
Bu davrdagi bolalar hayolining o‘ziga xos xususiyati mavjud. 7-8 yoshdagi bolalar ba’zan qandaydir hodisani nihoyatda berilib aytib borayotganlarida beihtiyor ravishda mutloqo bilmay turib, bu hodisaga o‘zlaridan nimalarnidir qo‘shib yuboradilar. Bu erda fantaziyaning reallik bilan aralashib ketishini ko‘ramiz. SHunisi qiziqarliki, bolaning o‘zi shunday bo‘lganligiga chindan ham ishonadi.
Bola aytib berayotgan hikoyasiga kattalarda qiziqish uyg‘otishni va ularning diqqatini o‘ziga jalb qilishni istagan paytida ham fantaziya qiladi.
O‘qituvchining vazifasi – kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning ana shunday fantaziyaga berilishlarining oldini olish zarur, lekin bu ishni yumshoqlik, sezgirlik va ustalik bilan qilish kerak.