Жалилов Абдулатиф Абдуллаевичнинг “Абу Наср Форобий дин ва фалсафанинг ўзаро бирлиги ва алоқаси тўғрисида” мавзуйидаги битирув малакавий иши

3. bu Nasr orbiy olamni idrok qilish, ilohiy asoslari haqida izlanishlari
Forobiy insoniyatni vujud mayl-istaklarida emas, balki ularda ham shunday sezgilar sog'lomligida emas, balki insoniylikning asli, javhari oqliy va ruhiy quvvatlaridan deb bililadi.
“Ammo- ning ham badani His-sezgisi, farqlash bor va shular nazorati (hayvon) o'zining badani, his-tuyg'ularining sog'lomligini saqlab qo'yishga intiladi,– deydi Forobiy, inson– ammodasi idrok etiluvchi narsalarning (nima uchun, qanday yordamda) mavjudligi. Sabablarini bilishga va er yuzidagi barcha narsalarga tegishli sabablarni bilishga inilish bor. ayvonda esa bunday intilish yo'q".
orobiy fikricha, inson bilimlariga intilish sabablari (yoki inson o'z iliyatlarini stirib)
“Insonning bilimga intilishining nimada?– deb yozadi Forobiy “Arastu falsafasi” risolasi.– Insonni haqiqatga yo'nalgan, bilish, idrok bilishga foydali intilish olish va birinchi, dastlabki bilimlar unga nega (nima uchun) berilgan? Balki bular (olamni bilish, idrok qilish (tushunish, ingliz) faqat odamzodga xislatlardir? (Oʻzbekcha tarjimadagi gʻaliz oʻrinlar bir oz taʼkidladi – F.Yu.).
. orobiy bu yordami yordami yordamda insonning bilimlarga intilishi – eng birinchi zaruriy ehtiyojlariy “Iqatan ham odamlar zarurat sabablari zlari etiyoj sezgan narsalarni (hodisalarni) bilishga, idrok ilatlarni (odislarni) arsalarni idrok qilish (tushunish), bilishga zarurat tug'ilmay (olingan) bilim xayrli bo'lmaydi. na, bilim sifati... zaruriy darajadan oshib ketmasligi kerak. Inson intilayotgan narsa ishlab chiqarishdan ko'pmi, yo'qmi insonga tabiatan xos va buyumdan ko'p narsaga va bosib turish kerakmi yoki umuman yo'q kerakmi?.
rta asrlarda davlatlari fizika va imiya fanlari kasalliklaridagi xarajatlarni cheklab, chelagi O'rta asrlarda hukumatni diniy tashkilotlar-fanlarni yaratishdan ko'p sabablarni qo'llab qo'yganlari, ular atom reaktorlarini, atom bombasi, avtomat, pulyomet kabi ommaviy axborot vositalarining qurollarini ixtiro qilmadilar. . Arastu va Forobiydan ravishda Klod Adrian Gelvetsiy “Bilimni sevish haqida maktub” (1736) asarida inson aql-idrokini ko'klarga ko'tardi, insonlarning oqliy yaralari, himoyalanishlari cheksizligini, jaholatga va mutaassiblikka qarshi kurashib, ma'rifatli, sog'lom bo'lishi mumkin. il ²⁶_
Yana bir frantsuz mutafakkiri Jan-Jak Russo esa buning aksincha, ilm-fanlarni quvvatsizlikni, tengsizlikni, feodallarni, boy mulkdorlarning xalq ommasiga jabr-zulmini kuchaytiradi, deb, katta frantsuz inqiloblariga g'oyaviy zamin tayyorladi, zolimlarga, xalqni ezuvchilarga kuchli nafrat uyg'otadi. orobiy kabi, Russo ham aql-idrokni, ilm-fanlarni jilovlash, zarurligini tushundi. Russo ilm-fanlarni va kambag'allardan kam bo'lib chiqadi, barcha insonlar qadrlanadi, boylar kabi bir-biriga dushman tabaqalarga bo'lgan davlat tug'ish talablarga javob beradi. orobiyning o'zi shu fikr-mulhozalaridan ba'zilarini aytdi. _ _ ²⁷_ _ Forobiy “Arastu falsafasi” asarida bu kiyim juda yuksak va teran fikrlarni bildiradi: “Inson o'zining kimligini, insoniyligi nimadaligini bilmasa, mavjud bo'lgan moxiyati nimadan iboratligini bilmasa, u holda insonning qanday maqsadiga intilishi kerakligi ham mavhum bo'lib qoladi” ²⁸.
Forobiy shu asarida Arastuning koinot va inson haqida ma'lumotga ega bo'lgan fikrlarini ma'qullaydi: “Agar insonning koinotda yaralanishining sababi, yaratilishdan aniq ma'lum bo'lgan, u holatda inson koinotning bir qismi ekanligini va shu koinot bilan, bir umumiylikni tashkil etishi haqida xabardor zarur. Agar to'quvchi kosib va shaharda ishtirok etayotgan har bir kishi o'zining nega yoshligini bilmasa, (g'arb ekzistenlari aytganiday, inson faqat mavjudlik, tirikchilik uchun yashasa), maqsad va manfaati mavjud bo'lsa, har birining ayrim-ayrim manzillari ham mavjud emas. . orobiy buni inson vujudidagi a'zolarining umumiy maqsadlarini bilmasligiga o'xshatadi. armoqlar miya va rak maqsadidan xabarsiz o'zimcha harakatlanaversa, bu bir butun organizmnig sog'lom ania “Biz avvalo butun vjudning oxiri, eng yuksakni bilib olishimiz kerak.
“Inson – koinotning bir boʻlagi ekan, biz shu boʻlak (inson)ning asosiy maqsadini aniqlamoqchi boʻlsa, biz avvalambor koinotning maqsadini (yaʼni, koinot egasi, yaratuvchining maqsadini) bilib olishimiz kerak... Biz odamning mohiyatini bilish uchun insonga xos barkamollik nimaligini. bilishimiz kerak. uchun biz butun koinot yaralanishidan nimaligini bilib olishimiz mumkin.
Aristotel “Ruh haqida” III kitobining 3-bobida tafakkur qilish va sezgilarga asoslangan bilimlarni qiyoslab, shunday deydi: “...inson ruhi (dusha) koʻp vaqtlarda xatolarga yoʻl qoʻydi. u sababli tan olishimiz kerakki, sezgilar aldamaydilar, his qilingan, narsalarga nisbatan haqiqatdir. u sababli ikrlash bilan sezgi bilingan, olingan bilimlarga teng emas” ²⁹.
rastu ham, orobiy ham dalilsiz, ya'ni aqliy, mantiqiy dalilsiz bilimlar bilan isbot-isbot bilalaal. alilsiz bilimlarning bir qismi sezgilarga asoslangan intuitiv bilimlardir. Bular orasida xitoy devori ham yo'q, chunki, sezgilar yordamida olingan bilimlar – avvalroq barcha odamlar lekin yordam beradi, ya'ni, dalillar o'rganadigan bilimlardir.
Muhammad Forobiy “Fusul yahtaju ilayha fi-sinoati-l-Mantiq” (“Mantiq ilimga kirish fasllari”) asarining 2-bobida bunda yozadi: “Bilinuvchi narsalardan ba'zilari isbot keltirmasdan, o'ylab ko'ringan, fikrlamay va xulosa chiqarmay, bilinardi, ba'zilari, ba'zilari o'ylab topildi. ulosa ilib bilinadi ylab ko'rmay, dalil-isbotsiz bilinadigan mavjud bilimlar to'rt turlidir:

1. 
   ammo qabul qilingan bilimlar.
   
2. 
   ammo ma'lum bilimlar.
   
3. 
   Sezgilar idrok etuvchi, yangi issiy bilimlar.
   
4. 
   oshlangich ma'qullar – oqliy tushunchalar.
   

utafakkir bularning har birini olib chiqib ketadi. Uning fikricha, 1-turdagi bilimlar mo''tabar, xavfsizlikli bir odam (donishmand) aytgan yoki aytilganni biror m'o'tabar, kuchli shaxs yordamlab, kuchlangan bilimlar. (Bu turga biz Arastu, Forobiy, Ibn Sino, Alisher Navoiy kabi ulug'lar aytgan, harakat qilgan fikrlarimizni misol keltirish mumkin. Bizningcha, xalq maqollari ham shunday: Birlashgan – o'z vaqt. Menatning tagi – yo'l. Tilga urush – elga ).
kinci turdagi – hammaga ma’lum bilimlar – barcha odamlar orasida, yoki ko‘pchilik orasida yohudamlar orasida, ki ko‘pchilik orasida yohudamlar orasida, ki ko‘pchilik orasida yohud . u bilimlarga ech kim yordam bildirolmaydi. Unday bilimlarga Forobiy quyidagi misollarni keltirdi: "Ota-onani hurmatlash har bir odamning insoniy dinsoniy. "Yaxshilikka ilgan rahmatlik yaxshi, ko'rnamoqlik - yomon". na: ba'zi ilm-fan, kasb egalariga yaxshi ma'lum bo'lgan bilimlar. (Aflotun misoli: Dengiz safarga qaysi vaqtda safarga chiqish yaxshiligini – kama darg‘asi yaxshilanadi, qasr yoki boshqa bir bino qurilishida qanday ustunlardan foydalanishni arxitektor – me’mor yaxshilanadi).
Uchunchi turdagi yangi, sezgilar idrok etuvchi bilimlarga Forobiy bu asarida juda qisqa ta'rif beradi: “Sezgilar tomonidan anglanuvchilar – bu, beshgi a'zolari (ko'rish, eshitish, ta'minlash hissi, bilish, badan bilan, yangi teginib, ushlab ko'rish) idok. tiluvchi bilimlardir.
isol: ayd shu erda. ozir – kunuz.
To'rtinchi turdagi, ya'ni, boshlangich oqliy tushunchalar bular bizga avvaldan, tug'ilgan vaqtimizdan boshlanib aniqlangan, tabiatan shunday ishlashi ko'zda tutilgan boshlang'ich bilimlar. orbiy misollari: “Uch – toq son, to‘rt – juft son. ir narsaning butun bo'laklaridan kattadir. gar ikki narsaga uchunchi narsa teng bo‘lsa – bularning uchalasi tengdir”. (Bizning misollarimiz: olov-kuydiruvchi, muz-sovuq, kunduzi - yorug', kechasi - ko'rongu. Yulduzlar kechasi.
u turt il bilimlar barchasi boshlangich, intuitiv bilimlardir. izningcha, intuitiv bilimlarning ham turlicha darajalari bor: zakovat, farst, zehn, karomat, valiy. ia ulamuvchilarining ko'pchiligi provayderga berilgan vahiyni inkor etib, o'n ikki imomning valiylig'lani. bu akr Zakariyo oziy vahiyini, payg'ambarlikni inkor qilish. orobiy va Ibn Sino esa vahiyini, payg'ambarlikni bilishning oliy darajasi deb topish qobiliyati va milani .
“Arastu falsafasi” risolasida Forobiy o'z bir inson barkamollikka erishish uchun qanday bilimlarni va qanday ilm-fanlarni va qaysi tartibga solishda o'rganilishi kerakligini tushunishdir. Inson qaysi fanlarni o‘rganmoqchi bo‘lsa ham, avvalo fikr fikrlashga, haqiqatni aniqlashga yordam beruvchi mantiqiy ilmini, qismlariga tegishli “Burxon” (“2-Analitika”), “Qiyos” (“Sillogizm”), “Ma’qulot” (“Kategoriyalar”), “Topika” (“Ko‘pchilik qobiliyati etuvchi dalillar”), “Germenevtika” (“Tahlil”), “Etika” “Dialektika” (“Al-Jadal”), “alil”), “ Etika ³⁰” Barchasi falsafa ilmining asoslari, tarkibiy qismlaridir.
orobiy ham, akikatga etishish uchun, Arastu kabi, dialektika – muhokama, jadaliya san’ati – fanini yaxshi rganish. mmo, bu ancha iyin fan, uni o'rganish uchun tabiat ato, ya'ni, tabiiy tug'ma bilyatlarga ladiya . ahslashuv arayonida inson o'z fikrini isbotlash, isbotlash uchun juda ko'p bilimlarga ga kerakli zarur.
Forobiy uchun ma'nodagi aql haqida fikr yuritganida, Arastuning “Burxon” (“2-Analitika”) kitobiga, oql – inson ruhining analogiyasi yoki sillogizm (asoslovchi fikrlar yordamida emas, balki, bolalikdan unga berilgan tabiiy yordamlar yordamida, balki bolalikdan unga berilgan tabiiy yordamlar yordamida ilmiy yordamga, ishonuvchan, haqiqiy insoniy bilimlarga. ega bo'ladi, ammo inson bu bilimlar o'ziga qayoqdan kelganini bilmaydi.
“Kitob fi maoniy al-aql” asarida Forobiy aytadiki, inson uchunchi ma’nodagi oql-farosati, tabiatdan ato ishlab chiqarishlari yordamida olgan bilimlaridan doimiy, muntazam ravishda ravishda, o‘z ishtiroki, istak-iroda erkinligi bilan yana ko‘p bilimlarni egallab, Arastu “Etika” asarining 6 - kitobda aytilgan ma'lumotdagi oql darajasiga, yangi insoniy fazilatlarga ega bo'ladi. u sohada (kp, serqirra bilimlarni egallashda) erishyatli odamlar bir-biridan o'ziga olinadi. Mana shunday fozil insonlar agar bir (yoki bir necha) sohada barcha bilimlarni (yoki eng ko'p bilimlarni) egallab, bu sohada (yo bir necha muammolarni) barkamollikka erishgan bo'lsalar, bunday insonlar o'sha vaziyatlarda avtoritet (ustoz, alloma) muhokama qilinadi. unday odamning shu shubhada (yoki yuzalarda) aytgan fikrlari barcha olimlar isbot, isbotil, islati
unday barkamollik, fozillik insonga ko'p, qarilik vaqtida nasib qiladi. unki, inson turli va juda ko'p bilimlarni uzoq yillar davomida yordamga yordam beradi. Forobiy manba sifatda foydali bo'lgan Arastuning "Nikomah etikasi" (uch "Etika" kitobidan biri) kitobining 5 - kitobida inson hayoti davomida o'rganilgan bilimlari mustahkamlanib, tajribga, tajribaga aylantirilishi haqida fikr yuritiladi. mmo, ustoz allomalarning bunday tajribasi dianoetikaga (aqliy hayotga) emas, balki axloqiy, ma'liy ayotga ³¹)
Forobiy “Maqolat fi maoniy al-aql” asari yozadi: “Arastu “Etika”sining 6- kitobida eslagan oql - intellekt so'zi insoniy ruhning o'z hayotidagi ob'ektlarga (ya'ni, ruhiy, ma'naviy masalalarga) doimiy saqlashini qaratadigan qism bilan bog'liqdir. nsoniy ruhda bunda oql - intellektuallik (ma'naviyat) darhol tug'ilmaydi, balki uzoq vaqt hamdaadailmaydi. (Ibn Sino, M. azzoliy buni ruhning turli mashaqqatlar, sinovlar, riyozat chekish arayonini deb ataydilar, .
Arastu “Nikomah axloq shunosligi” (“Nikomaxova etika” asarining 6- kitobida barcha insonlarga xosvoniy ruhga va insoniy odamlarga aloqador xislatlarni qaytadan oshib ketishiga olib keladi . avvalroq ruh (ko'ngil) fazilatlarini (shartli ravishda) ikkiga: axloqiy fazilat va fikriy fazilat (aqliy faolyat) deb, farqlashni aytgan edim”. va mashqlarni talab etuvchi oqliy fazilatlar.Axloqiy fazilatlar esa yaxshi xulq-odatlardir. azilatlarni esa yordamga olishish, egallash kerak. g rgatsangiz am, ba'zi yoshlar botir, ba'zilari qo'rqoq bo'lib o'tadilar. mmo, ba'zi azilatlarni o'rgatishdan juda erta, g'ovchilikdan boshlansa va so'z bilan emas, amal, ish, ³²nalansa (Aslida ba'zi azilatlar va illatlar nasl-nasabga va oilaviy, ijtimoiy muxitga bog'liqdir . – F.Yu.).
Arastu “Nikomah etikasi”ning 6-kitobida shunday deydi: “Inson ruxiy kuchidan uchtasi ishlab chiqarish va haqiqatni bilishga yordam berish: sezgi (his-tuygular, oq (nus), intilish (orexis) kuchilari. Bulardan birinchisi,vonlarda ham bor va u. Amalga oshirishga asos bo'lmaydi . ishkamizdan qochadi (Bu oql yordamida yuzadi – F.Yu). kerak” ³³. Ongli tanlov shunda o'zini oqlaydi. Fikrlashlarini kuchli bo'lgan ba'zi odamlar fazilatini yo'q bo'lishi sabablari, oqli xalq uchun zararli, yovuz ishlarga sarflaydilar.
rastu fikricha, ikr va haqiqat ( Practica) bilan aloqador. Mabodo fikr biror ish – harakatga, ijodga, yaxshilikka yomonlikka buyurtma bermaydi, kuzatuvchi – mushohadali (sozertsatelnaya) bo'lsa, u holatda (biz uchun zaruri) – fikrning haqiqat yoki yo'lgonligi ekan” ³⁴. yana aqlning bildirishli fikr va biror maqsad – manfatni ko'zlamaydigan, qabul, rkin fikr holatda bo'lganish ikr va xulq, axloq munosabatlarini tadqiq qilib, ulq fikrni ko'rsatishga keltirishini aytdi. i xulq – yaxshi ikrlarni, yomon xulq – yomon fikrlarni tug‘diradi. Shu ma'noda inson xulqini yaxshilash, yangi axloqiy tarbiya fikrlarini, yordamlarini yaxshilash, ezgulik, barkamollik sari yunaltirishda halokatga olib keladigan insonga tegishlidir.
Arastuchi sifatda Forobiy oql so'zining va tushunganingizdan ko'p foyda keltirishi haqida gapiradi, bu mavzuni juda kuchli bo'lib chiqadi, inson fikrda aqlli ishlashi ham, aqlsizligi bilan xato fikrlashi ham mumkin, deydi. unday ekan, ularning vazifalari va burchi – yosh avlodga ustoz fikrlashni o‘rganish. a'zi odamlar yomonlikka oltuvchi, axmoqona, ato fikrlashni ham o'zboshimchalik bilan fikrlash deb ladila deb . azi engiltak lar bilim olishdan ko'ra, modaga xos, chiroyli kiyinishni kattaroq deb, ato fikrlaydilar. .
Arastu va Forobiy fikrcha, yordam fikrlashga o'rganish yarayondir va bu yarada inson aqlli yetganlar bilan birga fazilatlarga ega bo'lgan - kerakli narsaga ega. Aqliy vatanlar yordamida turli fanlarni, san'at, ishlab chiqarishni o'rganish mumkin, ammo fazilatlarni (vazminlik, bosiqlik, burchni anglash, bag'rikenglik, mardlik, mhir-shafqat, insonparvarlik, fermerlik, kamroq, xushmuomalalik va boshqalar)ni oqliy yordamlar yordamida o'zgartirish mumkin emas. atto oql, yordam fazilatlarga halokat beradi. lga qarab, ar bunday narsaning butuni bir qismidan kattadir. azilatlarga qarab, bir narsani bo'laklarga sog'lom odamning katta, ya'ni kattaroq. (oir Gesnod so'zi. Nikomah etikasi. 6-kitobda keltirilgan).
rastu ham, Forobiy ham aqliy fazilatlarni urganyat deydilar, axloqiy fazilatlarni va ilohiy bolalariy rastu "Nikomax tikasi" ning 6- kitobida ru h (jon) fazilatlarini ikki tur ga bo'ladi:

1. 
   ul -atvordagi ozilatlar .
   
2. 
   ikrlashdagi ozilatlar.
   

vvalroq, rastu ruhni boshqacha ikki qismga ajratilgan edi:

1. 
   ikrlovchi ism.
   
2. 
   ikrlamagan (his etuvchi) ism. _ ³⁵_
   

“Nikomah etikasi”ning 6- kitobida Arastu aytadiki, xavonlarda yo'q, faqat insonlarga xos o'ngli tanilov, oqat insonlarga xos ongli tanilov oqatlarga os ongli tanish. irov ongli ravishda yaxshilik yo'lini, boshqa birov – yomonlik yo'lini tanladi. izningcha, o'ngli ravishda yaxshilik yo'lini tanlash – o'qiylikdir. ngli ravishda yomonlik jabr-zulm, poraxo'rlik, o'g'rilik, qotillik yo'lini tanlash – oqlsizlikdir. orobiy aql so'zining Arastu "Etika"sining 6- kitobda aytilgan ma'lumoti haqida gapirganida shu mazmuni kzda. “Nikomax etikasi”ning 6- kitobida Arastu insonning ruxiy tuzilishi, rukhiy (ma'naviy) qiyofasi haqida fikr yuritib, shunday deydi: “Insonni utkazish va inkor harakat yo'li bilan (ya'ni, o'ngli tanlov yo'li bilan) besh masalada haqiqatga erishadi:

1. 
   San'atga munosabat va san'at haqiqati.
   
2. 
   LM-fan haqiqati (bunda mantiq, isbotlash, sillogizm haqiqatga erishiladi).
   
3. 
   ikr-andisha, ylash bilan.
   
4. 
   onishmandlik (yoki bilimmandlar yo'lidan borish) bilan.
   
5. 
   l (aliy erishyat) natijada. ³⁶¹ u erda rastu aql bilan fikrlashni va ayol, taxmin qilishni farqlaydi. ni, al-haqiqatga olib boradi. ikrlashda va taxmin qilishda atoliklar boshlashi mumkin. na: ato ikrlash va no hisobotlar bilan haqiqatga etib bo'lmaydi. mmo ba'zi taxminlar kelib chiqadi. tadqiqot uchun o'sha taxminlar kelib fikrlashdan kelib chiqadi.
   
6. 
   lmiy haqiqat rastu fikricha, faqat shundoq bo'ladi, boshqacha bo'lmaydi, degan printsip-tamoyilga aso.
   
7. 
   undoq ham, boshqacha ham kirishi mumkin, degan printsip tamoyil yo ijodga, yo qilmishlarga (xulq-atorga) ulohaza, ikrga asoslanuvchi ishlar boshqa, ijodiy ishlar boshqadir. nson yordam-atvori – ijodga asoslanmaydi. ³⁷² ulqdagi azilat o'zi borligi sababli, u ijod qilinmaydi.
   

Arastu “Nikomah etikasi”ning 6- kitobida oq so‘zining yana bir ma’nosi – o‘qish haqida shunday deydi: “Biz o‘qishimiz (yunoncha – franesis) nimaligini bilishimiz uchun o‘qil odamlar qanday yashashni tushunib olishimiz kerak. Bizningcha, o'qila faqat odam ayrim joylarda (masalan, jismoniy sog'lomlik, ba quvvatliklargina emas, balki yaxshi hayot kechirish uchun odamzodga nimalar kerakligini bilgan odam o'qiydi ³⁸. Bu fazilat (oqillik) xulq-atvor, axloq bilan bog'liqdir. aslida o'qil odamlarnig ishi mas Demak, hayotiy axloqiy kamolot bilan, insoniy azilatlar bilan, insoniy azilatlar bilan,
rastu kongil, qalb olamida, fazilatlar himoyasida ahvol boshqacha ekanligini aytdi. “Bu yerda (bu vaziyatda demoqchi – F.Yu.) yaxshi nimadan himoyalanganligini bilgan odam darrov himoyali olgan odam darrovli himoyalangan odam darrov himoyali dolib olgan oshqa azilatlar oqida ham shuni aytish mumkin".
Arastu shu asarida oqliy bilimlar va qalb fazilatlari xavf-xatarlarni yo'qotishdan himoya qiladi: “Binobarin, fazilatlar (ilmi) boshqa ilmlar kabi ilm emas, ularni (nazariy) ilm sifatda emas, balki fazilatlar sifatini o'zgartirish kerak”.
uch kelgan har shunday odam fozillar shaharga rais bo'la olmaydi. aarni boshqaruvchi odam ikki jihatdan boshqasidan afzal, yana qilish, fozil insonni boshqarishi kerak:

1. 
   unday odamning tabiatida ishlashi mumkin bo‘lgan holatlari zarur.
   
2. 
   unday odamning amiyatdagi ularga, obro'yi oshirishlariga yarasha balandga keraki.
   

Boshliq avval qolgan odamning tabiatidadan (yoshlikdan) oqli, iste'dodi bilan odamlarning izzat-hurmatini qozongan, fikrlariga boshqa narsalar qo'shiladi. urli ijod, san'atlarni bilgan odam (o'zingning kichik amoasiga boshli bo'lishi mumkin, lekin) damoasiga boshlik mumkin, lekain) pgina san'at, unarlarning egalarini tiklashga emas, balki xizmat ko'rsatishga yordam beradi. unga o'xshab, o'rnatish mumkin bo'lgan odam kasb-hunarlarga erishishyatli bo'lmasligi mumkin.
Ahbarlik kasbi, ungari undayki, boshqa barcha ishlab chiqaruvchilar (xunarmandlar) ishlab chiqarish ishlab chiqarishi uchun armadlar) Fozillar shahardagi barcha ishlab chiqarishlar bilan shug'ullanuvchilar birinchi boshchilikning (yurtni boy, xalqni baxtli qilish) maqsadini amalga ishlab chiqish uchun xizmatlar. Birinchi yordam (Tangri unga nisbatan boshqa narsalarda) kimga qarshi kurashilishi kerak (Boshqa o'rinlarni Forobiy birinchi boshlik dono odamlarning maslaxatlari tinglab, yoki barcha fazilatlarga ega odam topilmasa, shaxar turli fazilat egalaridan boshqa besh-olti kishini himoya qilish haqida fikr yuritadi. boshliq barcha fazilatlar egasi mukammal inson bo'lgan utopik davlat haqida so'z beradi). birinchi barkamollikda barcha hatti-harakatlarida aqlga, yaxshiga asoslangan boshlanishdir.
il odamlar ko'p incha o'zi ishlayotgan joyda barkamoldir. ular ko'p ollarda o'zlari uchun yaxshilik keltiradilar. anolar (donishmandlar) esa, yuk, Anaksagor va Fales, ko'pincha, o'z manfaatini o'ynamaydilar. .
onishmandlar butun insoniyatga yaxshilik keltiradilar, alol yashashga o'rgatadilar. . iz bilishmand ko'pchiligi sharq alqlaridan chiqqanligini bilamiz. arblik Gomer, Fales, Solon, Suqrot, Aflotun (Platon), Arastu (Aristotel), Platin, Seneka, Tsitseron, Plutarx. onten, . onteske, . ant. . V. te, . egel, . Xerder, Volter, Russo kabi bilimmandlari bilan faxrlansalar, biz oʻzbekiston osiyaliklar Hasan Basriy, Abu Mansur al-Moturudiy, Imomi A'zam-Abu Xanifa, imom al-Buhoriy, Abu Iso at-Termiziy, Hakim Termiziy, Forobiy, al-Kindiy, Beruniy, Sino, osir us ibrav. Yusuf Xos Xudojib, Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qoshg'ariy, Burxoniddin Marg'inoniy, Abul-Qosim Zamohshariy, Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg'oniy, Husayn Voiz Koshifiy, Jomiyy, Navoiy kabi bilimdonlarimiz bilan faxrlanamiz, dunyoga ma'naviy yordamini o'rganib, barkamol yetganimiz, dunyoviy ma'naviyatimizni o'rganib, barkamol et, avlodkaninida. demokratik amiyat urishda oydalanamiz.
Muhammad Forobiy “Fozil odamlar shahar” asarining “Insonlarning birlashuvga, o'zaro yordamga ehtiyoji borligi haqida” deb nomlangan 26-bobida inson jamiyatda kamol topishini tushunadi.