Жалилов Абдулатиф Абдуллаевичнинг “Абу Наср Форобий дин ва фалсафанинг ўзаро бирлиги ва алоқаси тўғрисида” мавзуйидаги битирув малакавий иши

2. bu Nasr orobiy dinning falsafiy moxiyati yuzaga kelishi talqini
Arastu oql yordamida va intuitiv ravishda egallangan barcha turdagi bilimlarning ishlari, baht-saodatga etishi (agar yovuz maqsadda ishlatilmasa) haqida “Metafizika” asarining I kitobining 2-bobida bunday yozadi:
"Avvalo, biz tushunamizki, dono odam mumkin qadar barcha narsalarni bilamiz (har bir biri haqida maxsus bhlaladi).
kincidan, biz dono odam deganda eng mushkul, eng iyin masalalarni (ularning echimini – F.Yu.) biznikvochimiluvochi miluvochni .
chindan, biz har qanday ilmda (o'sha ilmning barcha masalalarini), nima uchun shundayligining sabablari)
To'rtinchidan, ilm va ishlab chiqaruvchilar biror foyda olish uchun xizmat qilganini emas, balki (olam sirlarini) bilish uchun xizmat qilganini biluvchi odamni bilim deymiz.
eshinchidan, rdamchi fanlarni emas, balki etakchi fanlarni bilgan odamni bilimmand deymiz. unki, bilimmand odam ta'lim-tarbiya berishiga yotqizilgan narsalardan haqiqatdir". Shundan tashqari – Arastu hakim geometriya, arifmetika kabi matematik fanlarni fanlar, birinchisi moddiy narsalarning hajmini (eni katta, qalinligini) o'lchashga xizmat qilishini, arifmetika ishlarini juda ko'p bilim va ishlab chiqarishlar uchun qilishini aytish, arifmetika ilmiy geometriyaga ko'p narsalarni aytib berish, arifmetika ilmiy geometriyaga ko'maklashish, arifmetika ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish. bor, dedi. Arastu hakim shu jumladan barcha fanlarni umumlashtiruvchi, barchasiga kerakli ko'proqiyatlarni o'rgatuvchi eng oliy darajadagi fan – falsafa ekanligini, falsafiy fanlar ustida asosiy metafizika ekanligini isbotlab beradi. utafakkir fikricha, odamlar orasida ham birovlarga xizmatkorlardan boshqalarga muxtojligi bo'lmasin ^ix1 .
Arastu “II– Analitika” (“Burxon”) kitobida aqlli yordamida zaruriy, sinalgan, kuchli bilim olinishini, nimasi, voqea-hodisalar haqida fikr-mulohazalarini o'z o'zingizga berib turuvchi va ba'zi fikrlar haqiqatga oid bilimga zid ochishi mumkinligini aytdi. aqiiy bilim esa narsa, voqealarning substantsial, avhariy xossalarini bildiradi. ikrlarning ba'zilari mumkin, ba'zilari xato yo'l qo'yilmaydi. antik ilmlarning turli-tuman fikrlarining tegishliligi yoki atoligini isbotlab beradi. Shundaklardan birining “1-Analitika” (“Burhon”) asari muallifi bunday tushuniladi: “Bir narsa yoki hodisaning borligini, mavjudligini biluvchi odam fikr egasidir. u narsa yoki odisaning nima uchun mavjudligini, qanday maqsadga xizmat qilishi zarurligini biluvmi ei."
Mantiq ilmining asosiy qismlaridan bir – sillogizm (qiyos) ilmida biror narsa yoki hodisaning nima uchun mavjudligini bildiruvchisi, tomonidan – oʻrta termin deyiladi. Sillogizmning katta va kichik terminlarida yoki hodisaning mavjudligi isbotlangansa, o'rta terminda o'sha narsa yoki hodisaning uchun kelib chiqqanligi bildiriladi.
gar fikrda nima yoki hodisaning mohiyatli belgilari, sifatlari aytilsa, uni bilim deyish mumkin. gar fikrda nimarsa, odisaning o'zgaruvchan, o'tgan sifatlari aytilsa, u bilim bo'lmaydi, fikrlanadi. iz (F.Yu.) bunga quyidagi misolni keltiramiz. "Odam - `aqlli jonivor" - ko'pchilik biladigan fikr, umumiy gap. "Odam - Koinotdagi barcha mavjudotlarning gultoji, Xudo uni farishtalardan ham yuqori qo'ygan." u fikrda inson haqida mohiyatli, eng katta bilim bor.
.
“Inson oqli, fikrlashlari bilan tabiat, koinot va inson inson munosabatlarini o‘rganib, o‘zini olami kubro – buyuk olamning juda katta, zaruriy va tabiiy bir qismi – olami sug‘ro-kichik olam ekanligini anglashi kerak. uchun unga albatta odamlik jamoasi zarur". . Jumladan, u o'z asarini muqaddimasiga turlicha yonishidan maqsad, masalalaga turlicha ^xyondoshuv, shart-sharoit, to'lovlarni o'tkazishga doir fikr-mulohazalarini ko'rib chiqish bo'yicha, shunday deydi: “Bundan keyin biz insonni o'rganishga kirishamiz va insonni shu tarzda o'tkazib yuboramiz. tanasida insonning nima va qanday narsa ekanligini bilib-aniqlab olamiz. .
Olim nazariy fikrlarini yanada rivojlantirib,fikriy erishyat bilan tug'ma ishlab chiqarishni o'zaro taqqoslaydi va ular natijasidagi munosabatlar hamda bog'liqlik nuqtai nazaridan to'g'ri keladi. ning fikricha, quvvati jihatidan eng kuchli ekanligiga ishonch hosil qilish bilan kuchli tug'ma erishishmat biliyat Tug'ma bilan birgayat insonda ustun (faylasuf ifodasi aytganda – “rais”) fazilat bo'lsa, u oqliy erishyatga aylangan nazardan, shu aqlli vositasi bilan erishyatlarni ayra bilish va ular yordamida kutilgan predmetni kashf qilish va hosil qilish hosil bo'lishi mumkin.
Faylasu fikricha, inson imkoniyatlariga ega bo'lgan bo'lishi va o'z imkoniyatlarining kuch- quvvati, darajasi, turlari, nelarga qodir ekanligini anglab etmogi maqsadiga poydevordir. Negaki, inson faoliyatida qolib ketgan yuksalish va tanazzullar, yutuq va xatolar, ijobiy yoki odatdagidek harakatlarda ana shu ishga tushirishlar ishlab chiqadi.
igi undaki, ayyosuf san'at, kasb-hunarga xos foydalanishyatlarni boshqa hamma urganyatlarning eng kimarning eng kom. Uning xulosasiga nisbatan, bu shunday ulug fazilatki, inson uni egallash uchun boshqa hamma tayyoryatlarini, ijodiy ishlari, tug'ma fazilatini ham ishga solishi kerak bo'ladi. unday turishga qarab, bu erishishyatni "barchaga ishtirokyatlarning raisi" deb ulug'laydi, raislikada raisi" deb ulug'laydi, raislikada taxta raisi"
Etili tomoni shundaki, faylasuf ijtimoiy hayotda yuz bergan yoki ishlab chiqarish hosil bo'lgan mahsulotlardan uni olib chiqadigan shaxsga tomon emas, balki insondagi mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan hosil bo'ladi. u chindan ham mantiqan yo'l bo'lib, hayotda ijobiy erishganlarning bardosh berishi uchun arning bardosh bera oladi. ana shu mantiq kelib chiqib, birdan hayoty misollarga murojaat qilinadi. Aytaylik, lashkarboshida harbiy bilim, malaka, ko'nikma bilan birga harbiy san'atga tegishli eng guzal va foydali narsalarni kashf etuvchi fikriy foydalanish ham bo'lishi kerak. Olim nuqtai nazarcha, chinakam lashkarboshi uchun yana unda askarlikka va umuman odamzodga taalluqli umumiy tug'ma Lekin bilish kerak. Aks holda lashkarboshi oddiy askar yoki askarlar guruhi vositaga o'tkazadigan vazifani no belgilab beradi, topshiriqni mavhum tarzda quyadi va natijada ortiqcha olib tashlashlarga yo'l ochadi. . “Mol-davlat mulkiga tegishli fikriy yordam faqat mol-davlatni qo'llab-quvvatlashga yordam berish uchun eng qulay va lamin.
iroq amiyatda yoshovchi fazilatli insonga boshqa qulay ham yuklangan bo'ladi. . uchun asosda insondan zo'r kuch ayrat, sabr-toqat, iroda talab ishlab,. Shu munosabat bilan olim ijtimoiy hayotda jamoat joylarida axloq, odob, rasm-rusum, kasb-xunar, odatiy va irodan hosil qilish yo'l-yo'riqlarini tushunish va uni ikki yo'l bilan amalga olib chiqish haqida ma'lumot beradi. Bular – ta’lim va tarbiya bo‘lib, deganda xalqlar va shahyorliklarni yuqori sifatli natijalarga erishish, birlashtirish, tarbiyalash demakdir xalqlar yordami tug‘ilganda ishlab chiqarish va amaliy kasb-xunar yutuqlarini birlashtirishdan iborat.
Forobiy yordam bergan ta'lim va tarbiya tizimini joiz bo'lsa, bugungi kunda respublika ta'riflaymiz, amalda qo'llab-quvvatlanayotgan Milliy Dasturimizdagi uzluksiz ta'lim tizimiga mantiqan va mohirona munosabatdir. Mutafakkir ta'lim-tarbiyadan kuzatlangan olijanob maqsadlar, bir-biriga uzviy bog'liqligi va bir-birini taqozo qilish haqida ma'lumotga ega bo'lgan har qancha jozibali bo'lmasin, faylasuf uni yuklashga yordam berish oson emasligini teran olish va bu borada ham ikki turli yo'lingizni yordam beradi. Birinchisi – qanotbaxsh so'zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so'zlar yordamida mahsulot ishlab chiqarish, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g'ayrat, ahd, intililishga aylanadi. ikkinchi yo‘l (yoki usul) esa – bu majburlash yo‘li.
"Bu usulni,-- deb yozadi olim,-- gapga qo'nmovchilar unki ular istaklaricha so'z bilan o'zgarganlardan emas".
Forobiy “Aflotun ko'chalar mohiyati haqida” asarida bunda yozadi: “Aflotun fikricha, har bir odamning qalbida qaramay-qarshi, o'zaro tutash juft quvvat: g'amginlik va quvonch, zavq va iztirob va hokazolar bor. Bu kuchlardan bir (vatan, xalq haqida g'am eyish, xavfsizliksiz, nohaq ishlardan iztirob chekish) – ta'minotchi, ikkinchisi (domo o'zini xursand qilish, ko'ngil xushlik, zavqlanish) – baxtiyordir. o'zingni kuchli emas, ta'minga kuchli vositaga o'rnatilgan. Aflotun xavoniy kuch tomonidagi qarshiyat (ya'ni, yomonlikning yaxshi kuchiga qarshiligi) kuchli va taxsinli kuch tomonidagi qarshiligi (ya'ni, yaxshi kuchning yovuzlikka, yomonlikka qarshiligi) guzalroq, yo'qimliroq, deb tushuntiradi. ar bir inson shu ikki qarshiyatli holat oqida (yaxshilik va yaxshilik ²²;
mmo insondagi ayvoniy ruhni, quvvatini yaxshilikka bo'ysundirish oson emas. "Aflotun "Qonunlar"i haqida kitobida Forobiy yozadiki, Yaxshi fazilatlarga erishmoqchi odam azilatlarga erishmoqchi odam azilatlarga erishmoqchi odam azilatlarga
Forobiy tabiiy va tug'ma ishlab chiqarishyatlar, tarbiya va mohiyat tarbiyasi, usullari haqida fikr yuritar ekan, jamiyat boshqaruvida ishtirok etayotgan shaxslarning xulq atvori, fazilatlari, oq idroki, bilim va tarbiyasi haqida ma'lumot berish. orobiy o'zining "Taxsilus saodat" ("Baxtga erishish") kitobida aytganidek, haqiqatni bilish aqlning kamolotga kam. u aqlli inson qalbidadir, yuksak kamolotga esa faol aqlga qo'shilishi erishiladi. aol oqlda borlikning eng yuqori darajalari. birinchi sababdan boshlab to oxirgi darajagacha haqiqatning barcha surat, shakllari mavjud. Forobiy ideal munosabatda bo'lgan mukammal ta'limotini asoslashda falsafa, haqiqat, erishish kabi falsafiy fikrlarga tayanadi va oqilning jamiyatni boshqarishdagi faoliyatini saqlab qoladi.
Agar odam, badan va his-sezgi sog'lomligi, tabiiy ehsoni ham foydali bo'lishi mumkin bo'lgan narsada erkin tanlash uchun foydali bo'ladi, foydali bo'ladi. -sezgi sog'lomligiga erishish uchun etarlimi, yo'qmi, degan savol tug'iladi. Bu erda Forobiy insonga berilgan o'sishlarni o'simliklar (nabotot), xayvonlarga, tabiatdagi yana boshqa bolalarga (bo'ron, dovul, daryo, dengizlarga) berilgan zararlar bilan qiyoslaydi va orasiga insonga his-tuyg'u, his-tuyg'ularini so'g'lomligini asrashdan tashqari yana ko'p ko'p, jam bo'lib qolgan. , oql-idrok talabiga muammo yo'lini tanlash va yaxshi maqsad, maqsadlarni ko'zlash rkinligi berigigani Ammo, afsuski, ba'zi insonlar oqliy kuchayishlariga ko'p kuch-nafs istaklari talabi bilan boshqalarga yomonlik qilish, yulduzlik, poraxo'rlik, shafqatsizlik, yovuzlik yo'llarini tanlaydilar.
Arastu “Ritorika” asarining birinchi kitobida qanday ruhiyatdagi, qanday toifadagi odamlar noma'lum ishlarni amalga oshiradilar va ular qanday muammolarni ko'zlab, yomonlik qilib oldilar?– degan savollarga javob beradi.
Forobiy: “Inson erishgan barkamollik niyat va erkin tanlov natijasimi ular yoki tug'ma, jibilliy odatiy holatda erishilgan, insonlik mohiyatiga bois barkamollikmi yoki bu barkamollik boshqa bir sifatda ko'rinadimi?, degan savol quydi va unga javob beradi”.
nsonning saqlash barkamolligi muhim ahamiyatga ega. u eng yuksak barkamollik insoniy mohiyatmi yohud inson asl mohiyatga ga ishtirokdan topilgan bo'laiyatga Bu eng yuksak barkamollik, insonga tabiat ato olingan narsami yoki tabiatdan olingan moddalar (materiya) bu barkamollik uchun asos va manbani tayyorlab beradimi va inson o'zining niyati va iroda erkinligi vositalaridan ana shu eng yuksak barkamollikka erishish uchun foydalaniladimi? . Bularning hammasi barchavonlarga ham taalluqli foydalanishi uchun badan va his-sezgi sog'lom insonning o'z-o'zicha mohiyat kasb etishiga tayyorgarlik va manba bo'lib qoladi.
Haqiqatni bilish insoniy mohiyatning harakatlaridan biri bo'lib, u shaxsiy insoniy mohiyat barkamollikda o'zining eng yuqori darajasiga ko'rsatiladimi?- deydi Forobiy “Arastu falsafasi” asarida.
Bu savollarga javob topish uchun ham, inson o'zining asl mohiyat nimadan tarkib topganligini, eng yuksak barkamolligi qanday, odamiy mohiyat kasb etishiga va ana shu eng yuksak barkamollikka erishishga va (mohiyatning) boshqa nimalardan iboratligini saqlash kerak bo'ladi. uchun insonning o'zining qandayligini, insoniy nimadaligini bilishga intilishi kerak. Buning (agar shunday intilish bo'lsa) mavjud bo'lsa, nega yaralangan va nimadan tarkib topgan bo'lmasa, idrok et u holatda nima uchun mavjudligini bilish kerak bo'lsa kerak.
orbiy ikricha, insonga ikki narsa xos. lardan biri – tabiatdan olingan, boshqasi – niyat (xo‘sh) ishlab chiqarish. Agar biz tabiatdan barkamollik va shu barkamollik ma'lumoti haqida ma'lumotni bilishimiz kerak, u hozirda biz uchun zarur bo'lgan narsa haqida umumiy tabiatni bilishimiz kerak. Darqiqat, agar koinotga, tabiatga taalluqli bo'lsa va ko'plab bo'laklari ham tabiiy o'ziga xos xususiyatlarga kirsa, u holatda, tabiatan koinotni bildiruvchi hamma narsa – butuni yo adagini va undan inson bo'lgan bo'sh joy haqida, to'liq, mulohazaga va o'rganish uchun hisoblash kerak bo'ladi. unday baho "tabiy fikrlash" deb ataladi. Insonga va boshqa narsalarga taalluqli niyat –, hamda niyat hosillaridan kelib chiqadigan xos narsalar yuklaydi, mulohaza va o'rganish orqali ko'rib chiqiladi va u “irodaga asoslangan insoniy bilim” deb ataladi. u joy boshariyatga taalluqli uchun bir odamga ham taalluqlidir.
“Agar inson yaralanishining maqsad bo'yicha bo'lishi mumkin bo'lgan barkamollik insonga faqat tabiatan xos bo'lgan amalda va yaxshi niyatga oshirilganida edi, u holatda barkamollikka etuvchi faol va hayot tarzida faqat chin insoniy fazilat, ezgu ishlar va faoliyatlar, guzal hayot tarzi bo'lib turdi. Ammo insonni barkamollikdan xavfsiz holatga keltirgan holatlar ham bor, ular insoniy bo'lmaganlar va hayot tarzi maraz, sovuq va yomon ishlar hamda yomon ishlaridir. iz ulardan qaysi birini olishimiz va aysi birlaridan o'zimizni olib qo'shishimiz kerakligimiil.
Agar insonga tabiatan xos bo'lgan biror narsa vaqt o'tishi bilan niyat va erkin tanlovga o'sa, u holda avval unga tabiatan taalluqlisini, keyin esa erkin tanlovga o'zlashtirganini ushlab turish kerak bo'ladi. nson etishishi zarur va o'zi uchun uni bilishi art deb kerakli bilimni ilm al-yoqinima (ilingan bilimni ilm al-yakiniy) nsonga tabiatan va niyatiga mansub narsalarni, ilm al-yaqiniya tadqiq etganlarning barchasini lad haqiqat.
Shunday boshqa, Arastuning fikricha, inson avvalo ilm al-yaqiniyani, bu ilmning salmoqqa hayotidan qancha, qanday hillari borligini, qanday mavzularni o'rganini, izlanayotganini aniqlashlar bilan qanday va nimalar o'zini tutishini bilish kerak. aerda va bunga qarshi va nimadan ular paydo bo'ladi? LM al-yakiniyani tadqiq etish vaqtida qanday to'siqlar, arshilikalr Ilm al- al-akiniyani o'rganuvchining qanday shakllari bor, unga o'rganilgan bu shakllarning qaysi biridan foydalaniladi, haqqoniy, ishonuvchanlikning qaysi darajasi va turkumlari ishlaydi, o'qish davridan foydalaniladimi? Ilm al-yoqiniani o'rganish va uni idrok yaratishni bahsh etuvchi san'at, u nimalardan iborat, bu san'atning qanchalari bor, tajriba birining o'zi qanday? rganishning boshqa amma turlari nima yaratishyat beruvchi san'at ilmlardan iborat?
uh sa mukammallikka tilib, badandan, nomidan ayrilganidan keyin yashashda davom etish. ndi ruhning ligi va abadiy yashashshiga jism tusqinlik qilolmaydi.
ismdan ayrilgan ruh erkinlikada yana kuchli-qudrati usi, Erdagi hayot darajasiga yuqori yukasak keyingisiga. olamiy aqlga ko'p shuroq yordam beradi va sababli endi unga buzilish va o'lim xavf sololmaydi.
Forobiy musiqa san'atining estetik tarbiyasidagi shaxsi haqida Aflotunning quyidagi fikrlarini keltirib chiqaradi: “Aflotun yunonlarda faol ommaviy raqslar va nay yangi narsalarni ko'rib chiqadi. ar bir holatda guzallik nima-yu, sovuqlik, bema'nilik nimaligini tushunadi". Aflotun fikricha yaxshi, “G'ozallik – bu turli musiqaqalar, xulq-atvorga yaxshi keladi, sog'lik, sog'liq va yoshurlik kabi, ijobiy hislatlar – odamlar havasa qilgan narsalardir. uniklik, bema'nilik esa yomon hislatlarga undaydi.
Aflotun izidan borib Forobiy ham yosh avlodning kamolotiga yaxshi ko'rganlar, jamiyatning ma'naviy sog'lomligi ijobiylarni qutqarishi haqida konseptual fikrlar, g'oya ilgari suradilar. “Chinakam koʻp oʻrganuvchi yangi qoʻshimcha yordam bergan mamlakatdagi barcha tabaqalar avlodlarga, barcha viloyatlarning va mintaqalariga baxt-saodat, shod-xurramlik keltirishiga sabab boʻladi.
... uning turli-tuman quvvat-atvordagi, turli islatli odamlar xayrixohlik bilan kutib olishiga dalarshiy".
amiyatda yaxshi inson topishi uchun u avvalo g'zallik, (ezgulik) va yaxshilikning ma'nosi va miliiya orobiy o'z sharida Aflotunning axloqiy madaniyat va stetikaga doir uch xil fikrini keltirib chiqaradi:

1. 
   amma zguliklar ayni paytda imlidir.
   
2. 
   imaiki chiroyli, ayrli, zgu bo‘lsa – yoqimlidir.
   
3. 
   imli narsa ko‘pchilarni ayrli mas.
   

g'avvo ezgulik, yaxshiliklar (vafo, hayo, or-nomus, mhir-shafqat, miskin, bechora, muxtojlarga hamdardlik, xayr-ehson, vatanparvarlik, insonparvarlik, bir kishi manfaatidan xalq manfaatini ustun qo'yish, vijdon, insof, yaxshi, kamroq va boshqalar) Yaxshilik ko'ruvchilar uchun ham, yaxshi ko'ruvchilar uchun hammasi yaxshidir.
imaiki chiroyli va ezgu bo‘lsa – yoqimlidir degan ikkinchi fikr ham hikmatlidir. Chiroyli tabiat manzarasi (daryo, ko'l, dengiz, to'g', o'rmon, bog' va yashab kir, adirlar, gulzorlar, xiyobonlar, nafis-musiqa, chiroyli raqs o'yinlari ham, suvratlari ham barcha uchun yaxshidir. Bularning barchasi e'tiborga loyiq zavq-shavq uyg'otadi.
lotun va Forobiy aytgan uchunchi fikr ham juda qimmatlidir: "Yoqimli narsalarning kpchiligi xayrli emali". alan, may ichish yoqimli. zgina may ichish kongilni ochadi. mmo, ichkilikbozlik – xayrli mas. irinlik, okolad eyish imli. susan, bolalar uchun. mmo, ko'p shirinlik bilan ish – xayrli emas, bolalarning tishi to'kilib ketadi. zal ayollar bilan ichish mumkin, ammo bu xayrli emas, xotinbozlik, ishqimlik qilib chiqadi.
Insonning dili, koʻnglidagi ayrim intilishlari, oʻzgacha oʻqilishini, kuchini, gʻazabini, shahvatni kuch-qudratini va boshqa fikrlarini bildirishdi. aoliyatga undovchi fikrlashlarini harakatga keltirdi. nsonda intilish kuchini biron (kerakli ki yoqimli) narsa aniq mumkin. ana shu ob'ekt bo'lmasa, unga intilish vjudga kelmaydi. mmo, a ob'ekt daryo,to'g' yoki insonlar o'z olicha neytral holatda ishlashi mumkin.
Intilishning insoniy yoki hayvoniyligini, okilona yoki oqlga zidligini, bu intilish fazilatli yoki illatli, jinoiy jinoiy ekanligini aniqlash mezoni axloq-odob, jamiyat qo'llab-quvvatlashlaridir. Forobiy o'zining “Aflotun ko'p mehnatlari haqida” shunday deydi: “Aflotun fikricha, iqtidorli hokimlarning pokdomonligiga yordam berishlari va ko'ngilxushliklari bilan bog'liq muammolarga duch kelishmaydi. ) muruvvvt krsatmasligi zarur” ya'ni, yomon, yovuz odamlarga yo'l bermaslik kerak.
Muhammad Forobiy bir o'rinda Aflotunning quyidagi fikrini yana ma'qullaydi: “Aflo ruh eng ezgu olami uchun inson o'zining ruhini ishlab chiqarishi zarurligi haqida gapiradi. Ruhni e'zozlash – e'tirof etishni qo'llab-quvvatlash uchun emas (aslida, bu yo'l-yo'riq ko'rsatuvchi kabi vujud etirolari ham, kibru havo, hokimiyatparastlik, maqtov, kekkayish kabi kuchlar ham mumkin – F.Yu.). ) bolalarda va ohil odamlarda topiladigan bo'lgan o'z tiroslarini qo'ndirish istagi ruhni e'zozlashga inatili. lar (bolalar va johil odamlar) nimani yaxshi va lazatli deb bilsalar, rullari ham usha narsalarni ohlari am usha narsalarni xolardi. Vaholanki, bu tiroslarnidirish (bo'lalarning ko'p yiriknliklarni tekshirishi, ohillarning ichkaridagi muammolarni aniqlash Aslida esa runing qadr-qimmatini poklanishidan va ilohiy ko'rinishlarda mavtoqli baholash istaklarni (etimlar, bebaho, kambagal, miskinlarga g'amxo'rlik qilish,-fanga chanqog'lik, tabiatni asrash kabi istaklarni) qo'llab-quvvatlagan bilimga ega bo'lishi kerak”. Aflotun fikrlarini sharhlab, “Ruh bo'lmasa badan ham bo'lmas edi, degan tushunchaga suyanib, ruhni badandan afzalroq deb o'ylagan odam xato qilib, chunki ruxiy ilohiy o'ylagan”, degan xulosaga asoslanadi Forobiy.
Aflotun va Arastu ta'limotlaridan Forobiy bir kishiga kelgan, olamshumul g'oyalardan – ishtirokchilarning nafsni jilovlab, ruxiy, ma'naviy, estetik boylik, ko'ngildagi ne'matlar – fazilatlarni sevishga jamiyatga etakchilik hukumati vakillarni jalb qilish, katta yordam berish. “So‘ngra u (Aflotun) inson bajaradigan ko‘p ishlarda, sug‘urta, boylik to‘plash va hokazo ishlarda ruhni e’zozlash (ya’ni, o‘zining ruhini nopoklik, aldov, g‘irromlik, ta’magirlik, talonchilik, yulg‘ichlik kabi illatlardan asrash – F.Yu.) zarur gaplar haqida. Keyin Aflotun ruhni e'zozlashning qanday xullari borligi va ishlab chiqaradigan (xalqni) ruhni qanday e'zozlashga urgatishga tuzatish kerak bo'lishini bartaraf qiladi.
Forobiyning inson huquqlari, xavfsizlik-atvoridagi qarshi kurashlari haqida fikr yuritiladi, bir shaharda (davlatda, mamlakatda) tibbiy yordam ko'rsatiladi. kp ishatdan bog'liq ekanligini aytadi. orobiy bu fikrini Aflotunga suyangan holatda rivojlantirib, yana aytdiki, ikki holatda odamlarning i:

1. 
   ahar (mamlakat) uqarolari axloqli, ko'plarga bo'ysunuvchi bo'lsa-yu, hokimiyat boshqaruvlari axloqsiz.
   
2. 
   hokimiyatlarni boshqarishlari axloqli, ko'plarga buysunuvchi bo'lsa-yu, uqarolar axloqsiz, o'zgaruvchan bo'lsa, uqarolar axloqsiz, johil bo'lsa,
   

Insoniy fazilatlarni hosil qilishning shunday qiyinchiliklariga qaray,– dedi Arastu,– biz yoshlar tarbiyasiga yordam berishimiz, ularga kamolot kasb etishimizga yordam berishimiz kerak. vvalo, larga ushlash kerakki, barcha his-tuygular, xulq, odatiy, qo'shiqlar hosil qilishdan oshmasligi, me'yoaridan
rastu fikricha, is-tuyg'u xavonlarda ham bor, shuning uchun his-tuygu sabablarga ko'ra kerakli qilish kerak. (Arastu keyingiroq, “Evdem etikasi”da va “Axloqi kabir” (“Katta Axloq kitob”)da bu fikrni o'zgartirgan.
. gar inson histga berilib, jahl, g'azab bilan ish qilsa xatolar, jinoiy hayotlar kelib chiqishi . nson Hissiyotga, ahlga berilganida oqli ochadi.
l (Nus) bilan intilish (orexis) ham farqlanadi. nson aql bilan fikr yuritganida biror qilmishni, hatti-harakatni ma'qullaydi yoki oralaydi. mon xulqli odamlar oqlini yomon qilmishlar uchun ishlaydi, yaxshi xulqli odamlar oqlini yaxshi ishlarga damlar oqlini yaxshi ishlarga
orobiy yomon ishlarga yaraydigan oqlni aql demaydi, balki aqlsizlik, ayyorlik, makkorlik deb atash . u gumanistik ikri bilan Forobiy Ustoz birinchi rastuning axloq falsafasini yanada rivojlantiradi.
. Haqiqat bir ishda, xatti-harakatda yo'lni tanlashda haqiqat (insof-adolatga qarab fikrlash talab qilinadi. Shunda ish tutilsa in tilishlar ham yaxshilik keltiradi.
azariy fikr-mushohadalarda esa yaxshilik – haqiqat (insof, yaxshi) deb, yomon qilmishlar – aldov, blalat) maliy ish, harakatlarda yordam fikrlash, yordamlik, yaxshi niyat – intilish deb nomlangan narsalar nazariy bilishada .
Aflotunning fikrlarini sharhlab, Forobiy bunda deydi: O'z shaxsiy va odamlar jamoasi borligiga shaxar deb atalgan shaxar, haq iqtidorli shaxar emas, haqliy shaxar haqiqatsimon qonunlarga va boshqaruv tiklanishlariga qarshi, xudo yorlaqagan odamlarga va odamlarni ta'minlaydi -sharo yaratilgan, joylashgan eri, tabiiy sharoitda qulay, ya'ni unga qarash uchun o'ziga xos-katov va boshqa zarur narsalarga olib kelish mumkin bo'lgan shahardir, deb tushuniladi.
Aflotun, agar biror odamning odatiy va tabiati (adolatli) ko'ngliga mos, g'ovzal va talabga javob beradigan bo'lmasa, u doimo pastkash, jirkanch bo'lib, har gal ko'p buzilganida jinoiy sifatda ko'ralanganida yuzaga chiqadi, degan goyani ham eslatib o'tadi. Misoladagi susida u, dengizda va shunga o'xshash narsalarni keltirib chiqaradigan ishlarga hamda turli san'at (xunarlar) bilan shugullanishga o'z kuchlarini yuklagan, o'z ishini tarbiyalab, keyingi mashg'ulotni to'xtatib qo'ygan yoshur odamlar haqida hikoya qiladi. Aflotun, shoir Xomerning, o'zini-o'zi mensimay qo'ygan arslonning oxirgi yoshligini yo'qotib, o'zidan ham qo'rqadigan bo'lib qolganligi haqida hikoya qiladi. Aflotun mamlakatdagi tuzumning g'ovzal va yaxshi ishlashini ko'paytirishning bilimdonligi ham o'z ga tuzumlaridagi kenglik va boshqa ishlar bilan bog'liq xabarlar bilan bog'liq, deb hisoblaydi. Yana sog'lom yordam berishi mumkin bo'lgan boshqaruv tizimidagi kattalarga yordam berishlarini yuqori darajadagi davlat tuzumini ta'minlashi mumkin. lotun hokimiyati masalasiga ham yordam beradi; timol, davlatga ega bo'lishi mumkin bo'lmagan boshqa davlat hokimiyati organlari. . mmo, aharni itoatda saqlash uchun boshqaruvchiga e'tibor berish mumkin ham. arni itoat ildiradi, onunlarni joriy va u qoniradi Agar hukumat hukumati o'z huquqlarini himoya qilishga yordam beradi, chunki hukumat hukumati o'z kuchlarini saqlab qolishga yordam beradi. Agarda, hoh shahar yoʻlga kimni oʻzingni tavsiya qilmasam, ishlar mushkullashadi, hokimning foyda keltirishiga boʻlmay qolishi va xayrli ishlarni amalga olib boradi. Aflotun, qullar va johil odamlar ustidan hukmronlik va ularni hukumat hokimiyatiga bo'ysundirish haqiqatan ishonchli ish ekanligini, shu bilan birga erkin va mhr-shafqatlilarni bo'ysundirish o'ta bema'nilik ekanligini tushuntiradi.
orobiy shaxar foydalanishi qanchalik möhri-shafqatli bo'lsa, ularni boshqaruvchalik yuqori darajada bo'lada, i. Agar siz yukxaltangiz noloyiq bo'lsa, u holda, toki u ilohiy avlodga man shahaar hokimimi yuqori darajali darajasiga, xavfsizlikning o'zgina qismidan tashqari, boshqa o'z buyrug'i ostidagilar til topisha olmaydi. So'ngra u aytadiki, boshqaruv turlarning soni ko'pchilikning soniga mutanosibdur, chunki hukumat hokimiyatiga bo'ysunadi, ulardan kelib chiqadi va ularga asoslanadi. oshqaruv am onunlarning soniga va adriyatiga bog'liq. i boshqaruv yaxshi onunlarga bog'liq, yomon boshqaruv – yomon boshqaruv – yomon boshqaruv, i boshqaruv yaxshi o'zlariga bog'liqlarga.
Forobiy aytishi, o'zining kamoloti yohud davlati bilan yoki shuhrat bilan hamdu ta'minlangan biror fazilat bilan kekkayib yuruvchi hokimlar taqabbur hokimlardir, aslida hokimlar, shularning pokdomonligiga himoya qilish, o'zingni qo'llab- quvvatlashlari va ko'ngilxushliklari bilan zarur.
Abu Nasr Forobiyning insonning mohiyati, yuksalotga erishishi rivojlanishi ta'limotida oql va dil jarohatgi qarshiyat va uyg'unlik mavzusini katta o'rin tutadi. u o'rinda faylasufning nafsining mohiyatiyati, tarbiyalash zarurligi holatigi qarashliari. Garchi “Riсола fi mohiyat un nafs” asarida oql va dilga qarshi xakida xaqida - yangi so'z bormasada, keyingi hisobotlar fikrlaridan inson nafsini aql va dil vositasida boshqarishi va tarbiyalashi zarur, degan goyani anglaymiz. _ _ umladan, orobiy yozadi: "Nafsohiyatga (tuzililishga) erishyatli bo'lib yaratilgan va ma'rifan Oliliyatli ilib yaratilgan va ma'rifan Oliliyatli ilib yaratilgan va ma'rifan liliyatli. u sababli insonlar nafsi tarbiyalanishi kerak va lobbidir. Allohning insonning nafsiga kuchli - quvvat oto etibdurki, animani fikriya, ularningi g'azabiya, uavai.
Q quvvati fikriyaning ta'rifi buldurki, inson shaxs bilan xayrni sharrdan, haqiqatni botildan ajoyibdir: Bu kuch nafsi mutma'inna va nafsi malakiy ham ataluurki, aning tarbiyasi miyadur” ²³.
kuchi azabiyaning tarifi buldurki, aning tufayli ila odam daler (jasur) va jasurlik bo'lur vam daler (jasur) va jasurlik bo'lur vam daler (jasur) va jasurlik bo'lur vam daler (jasur) u kuchni nafsi lavvoma atarlarki, aning arorgohi dildur.
kuchi ahvoniyaning tarifi buldurki, inson aning ila ichmak- emak, kiymak yo'at-farogat asarogat u kuchatning arorgohiga igardur ²⁴. _ _ _ afs vvatlarining har birida uch qayfiyatligini bor kuchilaydi: 1. stilo' (me'yoridan oshiqcha) 2. Eetioladi: 1. Bularning barchasi insonning oqliy faoliyati bilan bog'liqligini mustahkamlab, stresslari va vazifalarini qo'llab-quvvatladi: “Qi fikriya agar isiloda bo'lsa, ani makkor agardolda bo'lsa, agar nuqsonda bo'lsa ani balo-musibat atabdurlar.
kuchi g'azabiya agar isloda bo'lsa, taxavvur (xavr), agar vaqtdolda bo'lsa, ani ijoat, agar nualada
kuchi shahvoniya agar isloda bo'lsa, ani ujur (fisq - fujur ) u kayfiyatdan ikkitasi, ya'ni istilo va nuqson yomondur. yirik - tidol maqtovga loyiqdir".
Forobiyning qutqaruvlashicha, quvvatni himoya qiladi.
u uch qayfiyatni yaxshi mustaxmal (amlagani) dedi. koridagilardan kelib k ib ol i m tozaga shunday ta'rif beradi. “Adolat deb shunday kayfiyatni ayturlarki, aning tufayli jumala ah vol, o'z o'rnida, oq shariat maqtov ishlarga tuzilgan va har bir narsa o'zining tegishli munosabatda ishlatiladi.”
Shundag harakat, Forobiy inson tirishqoqlik kuchiga ishonib yuritar ekan, uni islo'ga (o'zgarga erishish) keltirish uchun harakat qilish kerak, tarbiya esa riyozat tiklash chekish, hayotni va o'z - o'zini to'g'ri ishlatish, oq va dildilligi eriga yordam berish, degan xulosani beradi. . _ _ _ Uning firicha, fozil shahar asoslari quyidagilarga bog'liq bo'ladi: Birinchidan, narsalar va hodisalarning ma'lumotlari haqidagi bilim, faol aql bilan quvvatlangan ilm.
kincidan, amiyatni bahtiyorlashtirishga qodir ko'rishning amalga oshirilishi. Bu ko'p borlikning oqliy tizimiga kelishib olish kerak.
Uchinchidan, oqliy haqiqatlarni shunday tushunish kerakki, falsafani bilmagan odamlar ham, bu haqiqatlarni tushunsinlar va ezgu ishlarni amalga oshirishga intilsinlar. ni aqikatni din tili bilan tushuntirish ²⁵. Bu fikrdan ko'ra ko'rinib turdiki, Forobiy aqlli inson va fozil shaxar odami boshidan uyg'unlikni, fozil shaxar hayoti va mavjud rivojlanishini zarur sharti deb hisoblagan.
Muhammad ForobiyFozil odamlarning “shaxsiyatiga qarashli qarashlari” .
Tafakkur qilish (intellekt) yaraganda fikringizni (madoni)da turli oqliy narsalar tushunchaning suvratlari shakllari, qoliplari) oqliy quvvatda muharlanib qoladi. Lekin oqlda aks etuvchi barcha mavjud mavjudotlar aqldan tashqarida moddiy holatda (toshlar, o'simliklar va boshqalar) fikrlash yarashganda (moddiy holatda emas, balki) bil-quv (tushuncha sifatda) qatnashadilar. ekin, bu tushunchalar fikrlash yaraganda oql – bil-fe'l (aktual intellekt)ga aylanishlari mumkin.
Inson aqlli bo'lishi mumkin, u tug'ilgan vaqtdadayoq, (bola miysida) holatda, salohiyat holatda oqliy tushunchalarni (olam haqida bilimlarni) idrok qilishga (qobul qilishga) tayyorlangan bo'ladi. mmo, idrok qila oladigan insonlarda turlichadir. ki, odamlarda oqliy tushunchalarni idrok qilish mumkin-da, ba'zilar bu narsalarni ishlamay Moda saqda, modda ichida ichida barcha qurilmalar haqida ma'lumot olish uchun aqlli idrok etuvchi narsa aql bil-q ham, aqlli bil-fe'l ham emas, balki kuchli narxlardir. ekin, bu tushunchalar aqlli faoliyatini tafakkur qilish arayonida bil-fe'l kuchga aylanishlari mumkin. il-qvvat (salohiyatdagi ma'qulotlar oqliy tushunchalar) aol aql (fikrlash) orqali bilfe'l (faol oql (fikrlash) orqali bil-fe'l (faol. aqulot qo'shilgandan vokelikka aylanishi uchun uchunchi narsaga muxtojdirlar. ushunchalarni bil-quv (salohiyat)dan faol kuchga (bil-fe'lga) aylantiruvchi muskuldan apelga. mmo, bu quvvat aslida Birinchi Oql materialidan berilgan bo'ladi. Misol uchun, Quyosh nuri o'simliklarga yashab rang berganiday, yorug'lik ko'z nurini paydo bo'ladi, Birinchi Aql oqliy tushunchalarga kuch beradi. rish tushuncha sifatda quvvatdir, ko'z (yorug'lik yo'qligida ham) shu quvvatga egadir. ruglik kelgach, ko'zning orqasidan vokelikka aylantirdi. anglarning tushunchalari ham shunday, rang tushunchalari ko'z ko'rganida faol tushunchaga aylantirdi.
Tabiat (turli ranglar va suvrat shakllarga ega bo'lsa-da) o'z-o'zini ko'rish kuchiga ega emas, (insonlar vavonlardagi) ko'zda bor jonsiz tabiatda yo'qdir. ullar quyosh nurlari bo'lmasa ko'rinmaydi. uyosh ko'zlarga ham, gullarga ham yorug'lik beradi. ana shu rug'lik sababli ko'zlar ko'rmoqda, gullar ko'rinadigan bo'ladi. uddi u kabi, birinchi Aql salohiyatdagi aqllarni (fikrlashlarini tekshiradi) aql bil-fe'ldalala .
. aol aql narsalarning (suvratini va mazmunini) o'zida muharlab, salohiyatda saqlagach, ularni faol quvradata.
birinchi zamonaviy aqlning avval salohiyatda, keyingi faol aqlga aylanishi quyosh nurlarining ko'zgavanie u sababli u faol aql deb ataladi. birinchi sababdan keyingi javharlar mohiyatlarga nisbatan faol oql – o'zining o'rnida turadi. . u ikkisining munosabatabati am quyosh nurining ko'zga ko'rish kuchini berganiga aytdi. Avvalgi sezgilar bilingan, shaxsiy xotirada saqlangan narsalar, tushunchalar fikrlashlarini aniq bilish manbalariga aylantiradi. Barcha odamlarga maʼlum boʻlishi mumkin, yuklar, “Butun oʻzining qismlaridan kattadir”, “Bir narsaga teng boʻlgan ikki oʻz oʻzaro tengdir” degan xulosalar (aksiomalar, qoʻllab-quvvatlashlar) boshlangich fikrlash (intellekt) asoslaridir.