|
2.1.3. Yer munosabatlari va renta. Yer resurslaridan samarali foydalanishni yaxshilash va rag’batlantirish.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi mulk munosabatlari sistemasida yer resurslari alohida o’rinni egallaydi. Yerga mulk munosabatining mohiyati quyidagilarda namoyon bo’ladi.
Birinchidan, yerga mulkchilik, uning biror bir kishiga yoki guruhga tegishliligini bildiradi.
Ikkinchidan, bozor xo’jaligi sharoitida yerga bo’lgan mulkchilik undan foydalanuvchilar va egalik qiluvchilar iqtisodiy manfaatining manbai bo’lib qoladi, ya’ni pirovard natijada unga sarflanadigan yuqori unumli mehnatga manfaat uyg’otadi.
Uchinchidan, yerga bo’lgan mulkchilik o’z navbatida, faqat undan samarali foydalanishni emas, balki yer uchastkalarining holati uchun javobgarligini ham keltirib chiqaradi.
Yer mulkini ro’yobga chiqarishda yer munosabatlarini bilish muhimdir.
Demak,Yer munosabatlario’z ichiga yerga bo’lgan mulkchilik, shuningdek, yerni ishlatish davrida va uni ijarga olish, taqsimlash va undan foydalanganlik uchun to’lovlarni amalga oshirish jarayonida paydo bo’ladigan munosabatlarni oladi.
Yer oboroti yer uchastkasi mulkdorlari, egalik qiluvchilari va foydalanuvchilari o’rtasida yerni turli maqsadlarda qayta taqsimlash tizimini bildiradi. Bu tizim, yer bilan bog’liq – ijara, oldi-sotdi, meros qoldirish, sovg’a qilish, garovga berish va boshqalar kabi turli operasiyalarni o’z ichiga oladi.
Ya’ni, qishloq xo’jaligini rivojlantirishning hozirgi etapida yer resurslarini xalq boyligi sifatida ro’yobga chiqarishning shakllari quyidagilar:
1.Yerga xususiy mulk;
2.Yerga umrbod merosli egalik qilish;
3.Yerdan doimiy yoki vaqtincha foydalanish;
4.Yerni ijaraga berish.
1.Yerga xususiy mulk yer uchastkalaridan to’liq foydalanish huquqini, ya’ni uni sotish va meros qoldirish huquqini beradi.
2.Yerga umrbod merosli egalik qilish mamlakat fuqarolariga dehqon xo’jaligini yuritish, bog’dorchilik, chorvachilik va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun beriladi. Yerdan doimiy foydalanish huquqi davlat xo’jaliklariga, jamoa xo’jaliklariga, kooperativ korxonalarga, muassasalar va tashkilotlarga qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yurgizish uchun beriladi.
3.Yer uchastkalaridan doimiy (ko’rsatilmagan muddatda) yoki vaqtincha (qisqa muddatli - 3 yilgacha, uzoq muddatli-10 yilgacha va undan yuqori) foydalanish masalasi tuman hokimiyati tomonidan hisobga olinadi. Bundan tashqari, yerdan doimiy yoki vaqtincha foydalanish uchun sanoat, transport va boshqa noqishloq xo’jaligi davlat, kooperativ, jamoat korxonalariga, muassasa va tashkilotlarga, mamlakat mudofaasi uchun, diniy tashkilotlarga, turli qo’shma korxonalar va tashkilotlarga beriladi.
4.Yerni ijaraga berish.
Ijara munosabatlari O’zbekiston respublikasining “Ijara to’g’risida” gi qonunining 1-moddasiga asosan quyidagicha ta’riflanadi: “Ijara shartnoma asosida yerga, boshqa tabiiy resurslarga, shuningdek xo’jalik faoliyatini va o’zga faoliyatni mustaqil ravishda amalga oshirish uchun ijarachiga zarur bo’lgan mol-mulkka haq evaziga muddatli egalik qilish va undan foydalanishdan iboratdir”. Shuningdek, qishloq xo’jaligida ijara munosabatlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003-yil 5-noyabrdagi «Qishloq xo’jaligida ijara munosabatlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi 486-sonli qarori asosida tartibga solinib turiladi.
Respublikada yer davlat mulki hisoblanib, uning oldi-sotdisi, ya’ni yer bozori shakllanmagan. Shuningdek, yerni sovg’a qilish, garovga berish operasiyalari ham unchalik rivojlanmagan. Faqat 2004 yil 26 avgustda qabul qilingan “Fermer xo’jaligi to’g’risida” gi qonunning yangi tahririga asosan uni ishlab chiqarish vositasi sifatida keyingi foydalanuvchilarga meros qoldirish mumkinligi belgilab qo’yilgan.
Demak, yer oborotining normal amal qilishiga to’sqinlik qiluvchi bir qancha sabablar bo’lib, ular quyidagilardir:
-yer munosbatlarini boshqarishning, tartibga solishning hozirgi konsepsiyasidagi qarama-qarshiliklar;
-mamlakat miqyosida ham, alohida hududlarda ham yer oborotini rivojlantirish uchun samarali huquqiy asosning yo’qligi;
-yer bozori infratuzilmasining kuchsiz rivojlanganligi, qaysiki, mamlakatning ko’pgina hududlarida unga bo’lgan extiyojga mos kelmaydi;
-yerga mulkchilik huquqini ro’yobga chiqarishda paydo bo’ladigan, eng avvalo, natura shaklida yer uchastkasini ajratish bilan bog’liq bo’lgan, bitimlarni huquqiy, tashkiliy va texnik rasmiylashtirish tartiblarining qiyinligi kabi; ayniqsa yer egalari hissalarining mulk huquqini ro’yobga chiqarishga tegishli ko’p sonli to’siqlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
