Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tashqi 
omillarga
: 
- bozor konyunkturasining nobarqarorligi; 
- foiz riskini boshqarishning huquqiy asoslari; 
- siyosiy-iqtisodiy holat; 
- bank xizmatlari bozoridagi raqobat; 
- bank va mijoz o‗rtasidagi munosabat; 
- xalqaro ahvol va boshqalar kiradi.
Ichki omillarga: 

---

426
qaytarilayotganligi va qarzdor kreditlash muddati davomida haqiqatda 
qancha summa ishlatayotganligini ko‗rsatadi. 
Oddiy foizlar usuli
ham haqiqatda ishlatgan kreditni ko‗zda tutadi. 
Agar qarzdor kredit qaytarishni sekinlik bilan amalga oshirsa, oddiy 
foizlar usuli qarzdorlik qoldig‗i pasayishini va tegishli to‗lanadigan foiz 
stavkalarini aniqlab beradi. Bu usulni qo‗llashda qarzdor kredit 
qaytarilishi muddati yaqinlashgan sayin foiz to‗lovlarida xarajatlarni 
tejashga erishadi. 
Diskont stavka usuli
. Kreditlarning asosiy qismi kreditlash 
muddati davomida qisman foiz va qisman asosiy qarzni to‗lashni ko‗zda 
tutadi, biroq diskontlash usuli foizlarning avans to‗lovini ham ko‗zda 
tutadi. Bu holatda qarz oluvchi kelishilgan kredit summasini foizlarni 
chegirishdan so‗ng oladi. Muddat tugashi bilan kelishilgan asosiy qarz 
summasini qaytarishi lozim. 
Foiz oshirish usulida
kredit qaytarish badallarini qarzdorga e‘lon 
qilingunga qadar, foiz to‗lovlari asosiy qarz summasiga qo‗shib borilishi 
nazarda tutiladi. Kredit va foizlar muddat oxirida bir vaqtda qaytarilgan 
hollardagina, foiz oshirish stavkasi oddiy foiz stavkasiga teng bo‗ladi. 
Har qanday boshqa holatda qarzdor shartnomada ko‗rsatilgan stavkada 
emas, balki kredit bo‗yicha yuqori bo‗lgan real stavkani to‗laydi. 
Erkin bozor munosabatlariga asoslangan davlatlarda ssuda 
kapitalining bahosi va ularga to‗lanadigan foiz stavkalari bozorda, 
raqobat muhitida vujudga keladi. Bunda ssuda kapitali auksioni 
boshlanadi. Bu auksionda kredit resurslari erkin, ochiq tarzda sotiladi. 
Ammo auksion bo‗lganligi sababli, bu resurslarga narx sun‘iy tarzda 
oshib ketishi mumkin. Ammo iqtisodiyoti uncha rivoj topmagan 
davlatlar uchun kredit resurslarining real bahosini aniqlash va bunda 
inflyatsiyani ham e‘tiborga olish eng qulay usul hisoblanadi.
Xorijiy davlatlar banklari amaliyotida ham qat‘iy belgilangan 
(fiksirlangan) va suzib yuruvchi foiz stavkalari qo‗llaniladi. Qat‘iy 
belgilangan (fiksirlangan) foiz stavkasi - bu kredit shartnomasi 
bajarilgunga qadar o‗zgarmasdan qoluvchi foiz stavkasidir. Bu stavka 
tijorat banki uchun noqulay, chunki bunda bank o‗z aktivlarining 
ma‘lum qismini yo‗qotishi mumkin. Masalan, bank 30 % stavkada bir 
yillik kredit berdi. Uch oydan ssuda kapitali bozorida bir yillik 
kapitallarning foiz stavkasi 35% ga ko‗tarilsa, bu yerda bankning zarar 
ko‗rishi aniq. Suzib yuruvchi foiz stavkasi bu ssuda kapitalidagi talab va 
taklifga qarab o‗zgarib boradigan foiz stavkasidir. Suzib yuruvchi foiz 
stavkasini qo‗llagan bank o‗zini baholar o‗zgarish riskidan himoya 
423
stavkasi hisoblanadi. Bundan tashqari Frankfurtdagi Mayneda