Jahon tarixi (1918-1945 yillar) 1-mavzu: sssr 1918-1945 yillarda

---

1 

 

JAHON  TARIXI 

(1918-1945 yillar) 

 

 

4.1-mavzu: 

 SSSR 1918-1945 YILLARDA.

 

 

 

 

Reja: 

1. Rossiya 1917 yil to‘ntarishidan keyingi xalqaro intervensiya va fuqarolar urush yillarida. 

2. Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilish va mustabid Sovet tuzumining ichki 

        siyosati. 

3. Sovet totalitar tuzumining tashqi siyosati. 

 

Rossiya 1917 yil to‘ntarishidan keyingi xalqaro intervensiya va fuqarolar urushi 

yillarida 

 1917 yilning fevral oyi oxirida Rossiyada ro‘y bergan inqilob Romanovlar sulolasining 304 

yillik  hukmronligiga  barham  berdi.  1917  yil  2  martda  podsho  Nikolay  11  o‘z  ukasi  Mixail 

foydasiga taxtdan voz kechdi.  Ammo  hokimiyatning podsholik  shakliga qarshi noroziliklar tufayli 

Mixail  Romanov  bu  taklifni  qabul  qilmadi.  Faqatgina  Ta’sis  majlisi  roziligi  bilan  taxtga  vorislik 

qilishi mumkinligini bildirdi.  

 

Mamlakatda  amalda  ikki  hokimiyatchilik  qaror  topdi.  Hokimiyat  burjua  partiyalari 

vakillaridan  iborat  Muvaqqat  hukumat  bilan  ishchi  va  askar  deputatlari  organi  bo‘lgan  Sovetlar 

o‘rtasida  taqsimlangan  edi.  Ikki  hokimiyatchilik-ikki  diktaturaning  yakka  hukmronlik  uchun 

kurashi  davri  1917  yilning  1  martidan  2  iyuligacha  davom  etdi.  Muvaqqat  hukumat  parlamentar 

monarxiyani  e’lon  qilish  tarafdori  edi.  Ishchi  va  askar  deputatlari  proletariat  va  dehqonlarning 

inqilobiy-demokratik diktaturasiga tayanib, respublika o‘rnatish uchun kurash olib borardilar. 1917 

yil 4 iyulda Petrogradda ishchilar namoyishining o‘qqa tutilishi bilan ikki hokimiyatchilik barham 

topdi va Muvaqqat hukumat hokimiyati o‘rnatildi.  

 

Muvaqqat  hukumat  asosan  o‘rta  va  yirik  burjuaziya  manfaatlari  ifodachisi  bo‘lgan 

konstitutsiyaviy  demokratlar  (kadetlar)  partiyasi  a’zolaridan  tuzilgan  edi.  Sovetlar  sotsialist-

inqilobchilar (eserlar) va Rossiya sotsial-demokratik ishchilar partiyasi (RSDRP) tomonidan tashkil 

etilgan bo‘lib, o‘sha davrda rahbarlik mensheviklar qo‘lida edi. 1917 yilning fevralida bolsheviklar 

RSDRP  ichida  kichik  bir  guruhni  tashkil  etardi.  Rossiya  bolsheviklari  dohiysi  V.Lenin 

Shveytsariyada muhojirlikda yashar, Rossiyadagi inqilobiy voqealar xususida ham gazetalar orqali 

xabar  topgan  edi.  Germaniya  hukumati  uni  o‘z  mamlakatiga  Finlyandiya  orqali  Petrogradga 

jo‘natishga rozilik berdi.  

 

1917  yilning  3  aprel  kuni  kechqurun  V.Lenin  Petrogradga  yetib  keldi.  Rossiyaga  kelgan 

zahoti  u  mavjud  tuzumni  «sotsialistik  inqilob»  yo‘li  bilan  ag‘darish  dasturini  ilgari  surdi.  Lenin 

tomonidan qo‘yilgan vazifa inqilob yo‘li bilan yangi hokimiyat o‘rnatish va bu hokimiyat vositasida 

cheklanmagan  huquqlarga  ega  bo‘lgan  proletariat  diktaturasini  qaror  toptirish  edi.  Amalda  u 

bolsheviklar  partiyasining  mutlaq  hukmronligini  o‘rnatishni,  iqtisodiyotda  esa  barcha  korxonalar, 

zavod  va  fabrikalarni  davlat  ixtiyoriga  o‘tkazish,  shuningdek,  yerlarni  mulkdorlardan  olib, 

dehqonlarga bo‘lib berishni nazarda tutar edi.  

 

Davlat hokimiyatining Lenin tomonidan ilgari surilgan proletariat diktaturasi shakli totalitar 

hokimiyatning yorqin namunasi edi. Lenin shunday deb yozgandi: «Proletariat diktaturasi qonunga 

emas,  ko‘pchilikning  zohiriy  irodasiga  emas,  balki  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  zo‘ravonlikka  tayanadi. 

Zo‘ravonlik- hokimiyatning qurolidir». Lenin shunday derdi: «Inqilobda eng asosiysi - hokimiyat, u 

qo‘lga kiritilgach. hech qanday qonunning va ko‘pchilik irodasining hojati yo‘q».  

 

Muvaqqat hukumat qiyofasidagi boshqaruvning respublikachi - demokratik shakli hokimiyat 

tepasida  uzoq  tura  olmadi.  Yangi  hukumat  paytida  tuzilgan  maxsus  nazorat  muassasalari  faoliyati 

yirik banklar va korxonalar zimdan qarshiligi tufayli to‘xtab qoldi.  

 

Muvaqqat  hukumat  vazirlari  urushni  g‘alabagacha  davom  ettirish,  ittifoqchilar  oldidagi 

majburiyatlarni bajarish haqida ko‘proq gapirar edilar. Yirik banklar va korxonalar egalaridan iborat 

---

2 

 

hukumat o‘zining cheklanmagan hokimiyatiga xavf tug‘ilishini istamasdi. Chunki bu urush tufayli 

ular qurol-yarog‘ sotish va pulning qadrsizlanishidan katta foyda ko‘rmoqda edilar.  

 

Bolsheviklarning  asosiy  shiori  –  «Xalqlarga  tinchlik!»  -  mamlakat  aholisining  katta  qismi 

tomonidan  qo‘llab-quvvatlandi.  Xalq  urushdan  charchagan  va  boshqa  urushishni  istamas  edi. 

Mamlakatda Muvaqqat hukumatni ag‘darishga qaratilgan harakat boshlandi. Ana shunday targ‘ibot 

ishlari natijasida askarlar frontdan ommaviy shaklda qochib  kela boshladilar. Bundan keyin  ularni 

to‘xtatishning iloji yo‘q edi.  

 

Muvaqqat hukumat o‘z ishlarini harbiy muvaffaqiyatlar bilan tuzatib olish umidi bilan 1917 

yil iyun oyi boshida qo‘shinlarga hujumga o‘tish haqida buyruq berdi.  

 

 18 iyunda rus armiyasi Lvov tomondan hujumni boshlab yubordi va dushman mudofaasini 

yorib  o‘tdi.  Ammo  hujum  muvaffaqiyatlari  uzoq  davom  etmadi.  Nemis  qo‘mondonligi  g‘arbiy 

frontdan bir necha diviziya tashladi. Sharqiy frontning boshqa uchastkalaridan kuchlarni bu frontga 

olib kelib qarshi hujumga o‘tdi. Rus qo‘shinlari Galitsiyadan siqib chiqarildi. Rus armiyasi 60 ming 

kishisini yo‘qotdi.  

 

Frontda  hujumga  o‘tish  uyushtirilishi  bilan  aksilinqilobchilar  ham  bosh  ko‘tardi.  Inqilobiy 

qismlar tugatilib, undagi askarlar boshqa joylarga yuborila boshladi, ishchilarni qamash boshlandi, 

mamlakatning siyosiy hayotida reaksion harbiylarning roli kuchaydi.  

 

Mamlakatning iqtisodiy  ahvoli tobora  yomonlashdi.  Korxonalar ketma-ket  yopila boshladi. 

Ko‘pgina  kapitalistlar  sanoat  mollari  narxini  oshirish  maqsadida  ishlab  chiqarishni  to‘xtatib 

qo‘ydilar. Shaxtalarda va metallurgiya zavodlarida ko‘mir hamda metall zahiralari  tog‘-tog‘ bulib 

uyulib  qoldi,  bular  ataylab  iste’mol  qilinadigan  joylarga  jo‘natilmas  edi,  vaholanki,  korxonalar 

ko‘mir  va  metall  bo‘lmaganligi  uchun  to‘xtab  yotar  edi.  May-iyul  oylarida  439  zavod  yopib 

qo‘yildi.  Ocharchilik  shafqatsizlik  bilan  yaqinlashib  kelmoqda  edi.  G‘alla,  don  bilan  savdo 

qiluvchilar  non  tanqisligini  ataylab  kuchaytirar  edilar.  Burjuaziya  yuksalib  kelayotgan  inqilobni 

ochlikning  yovuz  changali  bilan  bo‘g‘ib  tashlashga  urinmoqda  edi.  Burjua  hukumati  yopirilib 

kelayotgan iqtisodiy halokatning oldini olish uchun hech qanday chora ko‘rmadi.  

 

Urushning 

cho‘zilib 

ketganligidan, 

oziq-ovqat 

mahsulotlarining 

tobora 

qimmatlashayotganligidan,  mamlakatdagi  iqtisodiy  va  umumiy  vayronagarchilikdan,  yer 

to‘g‘risidagi  masalaning  hal  qilinmay  kelayotganligidan,  burjua  Muvaqqat  hukumatning 

mamlakatni  inqirozdan  chiqarishga  noqobilligidan  xalq  ommasining  noroziligi  kundan-kunga 

kuchayib  ketayotgan  edi.  Buning  ustiga  hujum  yirik  harbiy  mag‘lubiyat  bilan  yakunlandi. 

Petrogradning  g‘azablangan  aholisi  1917  yil  4  iyulda  ommaviy  namoyishga  chiqdi.  Unda  500 

mingdan  ortiq  kishi  qatnashdi.  Namoyishchilar  Muvaqqat  hukumatning  iste’foga  chiqishini  va 

hokimiyatning Sovetlar qo‘liga berilishini talab qildilar. Namoyish hukumat qo‘shinlari tomonidan 

bostirildi. Ikki hokimiyatchilik tugatildi, hokimiyat to‘laligicha Muvaqqat hukumat qo‘liga o‘tdi.  

 

1917  yil  kuzida  umummilliy  inqiroz  behad  tez  yetilib  bordi.  Bu  avvalo  xo‘jalik 

vayronagarchiligining  keskin  chuqurlashib  ketganligida,  ishchilar  sinfi  va  keng  mehnatkashlar 

ommasi ahvolining yanada yomonlashganligida namoyon bo‘ldi. Mamlakat ustiga xo‘jalik halokati 

va  ocharchilik  rahmsizlik  bilan  yopirilib  kelmoqda  edi.  1917  yilda  sanoat  yalpi  mahsuloti  1916 

yildagiga nisbatan 36,5 foiz qisqardi.  

 

Chayqovchilik misli ko‘rilmagan darajada avj olib ketdi. May oyidan to avgustgacha keng 

iste’mol  mollari  narxi  qariyb  ikki  marta  oshib  ketdi.  1917  yilda  ishchilarning  real  ish  haqi  1913 

yildagiga  nisbatan  ikki  baravar  kamayib  ketdi.  Mehnatkashlarning  ahvoli  kun  sayin  yomonlasha 

bordi.  

 

Mamalkat  chuqur  moliya  inqirozini  boshidan  kechirayotgan  edi:  1917  yil  budjetining 

tanqisligi  qariyb  82  foizga  yetib,  buni  qoplash  uchun  borgan  sari  ko‘p  miqdorda  qog‘oz  pul  – 

«kerenka»  (xalq  bu  pulni  masxara  qilib  shunday  deb  atar  edi)  chiqarildi.  Bu  esa  so‘mning  xarid 

quvvatini  keskin  ravishda  pasaytirib  yubordi.  1917  yil  oktabrida  uning  real  qimmati  urushdan 

oldingidan o‘n baravar kam edi.  

 

Rossiya chet el davlatlariga tobora ko‘proq qaram bo‘lib bormoqda edi. Muvaqqat hukumat 

vaqtida  davlatning  chet  davlatlardan  qarzi  ikki  hissa  ko‘payib,  juda  katta  miqdorga  -  16  mlrd. 

so‘mga yetdi.  

---

3 

 

 

Markaziy  komitetning  qaroriga  binoan,  Lenin  7  oktabrda  yashirish  holda  Finlyandiyadan 

Moskvaga  keldi  va  qo‘zg‘olonni  tayyorlash  ishlarining  hammasiga  rahbarlik  qildi.  Ertasi  kuni 

Lenin  «Chekkadagi  kishining  maslahati»  degan  maqola  yozib,  unda  qurolli  qo‘zg‘olon 

o‘tkazishning batafsil va aniq rejasini belgilab berdi.  

 

1917  yil  25  oktabrda  bolsheviklar  hokimiyatni  o‘z  qo‘llariga  oldilar.  Amalda  Peterburgda 

to‘ntarishga  qarshi  turadigan  kuch  qolmagan,  hech  kimning  Muvaqqat  hukumatni  himoya  qilish 

niyati  ham  yo‘q  edi.  Sovetlarning  ikkinchi  syezdi  to‘ntarish  yakunlanganidan  keyin  hokimiyatga 

bolsheviklar  partiyasi  kelganligini  tasdiqladi,  yer  haqida,  tinchlik  haqida  dekretlar  va  «Rossiya 

xalqlari huquqlari deklaratsiyasi»ni qabul qildi.  

25 

oktabrga  o‘tar  kechasi  bolsheviklarning  qurolli  guruhlari  Nikolay  va  Boltiq  vokzallarini, 

markaziy  elektr  stansiyasini  egalladi.  Soat  13  da  Muvaqqat  hukumat  joylashgan  Mariin  saroyi 

qo‘lga  kiritildi.  Soat  18 da  Qishki  saroy  o‘rab  olindi  va  tez  orada  zabt  etildi.  Muvaqqat  hukumat 

to‘la  tarkibda  qamoqqa  olindi.  Harbiy-inqilobiy  qo‘mita  davlat  to‘ntarishini  amalga  oshirib,  25 

oktabrda hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi.  

 

Rossiyada  oktabr  to‘ntarishidan  boshqa  yo‘l  bormidi?  Rossiya  taraqqiyotning  boshqacha 

yo‘lidan  ketishi  mumkinmidi?  Ayrim  olimlarning  fikricha,  agar  podshoh  hokimiyati  burjua  - 

demokratik  respublikasi  bilan  almashtirilganida  edi,  Rossiya  jahonning  sanoati  eng  rivojlangan 

ikkinchi  mamlakati  bo‘lishi,  terror,  ommaviy  qatog‘onlar,  hayotning  past  darajasi  va  axloqiy 

tanazzul kabi ayanchli qismatdan qutulishi mumkin edi.  

 

1918  yil  9  yanvarda  o‘n  kunlik  tanaffusdan  keyin  sulh  konferensiyasi  ishini  yana  davom 

ettirdi.  Tanaffus  kunlarida  Sovet  hukumati  Rossiyaning  sobiq  ittifoqchilarini  muzokaralarga  jalb 

qilishga  yana  bir  karra  urinib  ko‘rdi.  Germaniya  delegatsiyasi  Rossiya  ittifoqchilari  sulh 

muzokaralarida  ishtirok  etishdan  bosh  tortganligini  bahona  qilib,  anneksiyasiz  va  kontributsiyasiz 

sulh tuzish prinsipini rad etdi. U Rossiya bilan Germaniya o‘rtasida yangi chegara belgilashni taklif 

qildi,  o‘shanda  Polsha,  Litva,  Estoniyaning  bir  qismi,  Latviya,  Belorussiya,  Ukraina,  Moonzund 

orollari va Riga qo‘ltig‘i Germaniyaga o‘tar, bu esa Germaniyaga Fin va Botnicheskiy ko‘rfazlariga 

olib  boradigan  dengiz  yo‘llarini  nazorat  qilib  turish  imkonini  berar  va  Petrogradni  xavf  ostida 

qoldirar edi. Nemislarning sulh shartnomasini imzolash to‘g‘risida ultimatum tarzidagi  talablariga 

javoban  Brestda  Sovet  delegatsiyasiga  boshchilik  qilgan  Trotskiy  10  fevralda,  Sovet  Rossiyasi 

shartnomani  imzolamaydi,  ammo  urushni  to‘xtatadi,  armiyani  esa  tarqatib  yuboradi,  deb  bayonot 

bergandan keyin vaziyat yana yomonlashdi.  

 

Trotskiyning  sulh  shartnomasini  imzolashdan  bosh  tortganidan  foydalanib,  nemis 

qo‘mondonligi  yarash  shartlarini  buzdi  va  o‘z  qo‘shinlarini  butun  front  bo‘ylab  rus  armiyasiga 

qarshi  xujumga  tashladi.  Nemis  qo‘shinlari  Petrogradga  xujumni  davom  ettirdilar,  Ukraina  va 

Belorussiyaga bostirib kirdilar, butun Litvani, Estoniyani bosib olib, u yerlarda Sovet hokimiyatini 

tugatdilar.  Mamlakat  xavf  ostida  qoldi.  Hamma  yerda  Qizil  Armiya  qismlari  tuzilib,  frontga 

jo‘natildi.  23  fevralda  Pskov  va  Narva  yonida  Qizil  Armiya  otryadlari  dushman  qo‘shinlari  bilan 

shiddatli  jang  qildi.  Nemislarning  «bir  zarba  bilan»  g‘alaba  qozonish  plani  barbod  bo‘ldi.  Urush 

davomli  tus  olmoqda  edi.  Bu  hol  nemis  qo‘mondonligini  qaytadan  sulh  muzokaralari  boshlashga 

majbur etdi. Biroq ular yangi, yanada og‘irroq shartlar qo‘ydi.  

 

3  martda  Brest-Litovskda  sulh  shartnomasi  imzolandi.  Uning  shartlari  Rossiya  uchun  juda 

og‘ir  va  mushkul  edi.  Latviya,  Litva,  Polsha,  Estoniya,  Ukraina,  Belorussiyaning  bir  qismi, 

Ardagan,  Kars,  Batum  Sovet  Rossiyasidan  ajratib  olindi.  Sovet  hukumati  Ukrainani  nemis 

imperialistlariga  berib  qo‘ygan  Markaziy  Rada  bilan  shartnoma  tuzishi  hamda  armiya  va  flotni 

demobilizatsiya  qilishi  kerak  edi.  1918  yil  avgustida  Germaniya  Brest  shartnomasiga  qo‘shimcha 

ravishda RSFSRni  iqtisodiy masalalar  yuzasidan tuzilgan shartnomani  imzolashga majbur etdi, bu 

shartnomaga  ko‘ra  Germaniyaga  6  milliard  marka  kontributsiya  to‘lanishi  kerak  edi.  Ukraina  va 

Finlyandiya  mustaqil  davlatlar  deb  e’tirof  etildi.  Rossiya  o‘zining  780  ming  kv.km.hududini 

yo‘qotdi.  Rossiya,  shuningdek,  butun  armiyasini  darhol  tarqatib  yuborishi,  flotini  portlarga 

qaytarishi va qurolsizlanishi zarur edi.  

 

1918 yilning bahori va yozida Rossiyaning shimoli (Murmansk, Arxangelsk) ingliz, fransuz 

va  amerikan  qo‘shinlari  tomonidan  okkupatsiya  qilingan  edi;  Uzoq  Sharqqa  yapon,  ingliz  va 

---

4 

 

amerikan interventlari, bularning ketidan esa Fransiya, Italiya, Kanada qo‘shinlari, O‘rta Osiyo va 

Bokuga  ingliz  qismlari  kelib  tushdilar.  Interventlar  paydo  bo‘lgan  joylarning  hammasida  Sovet 

hokimiyatini  ag‘darib  tashlab,  uning  o‘rniga  aksilinqilobiy  oq  gvardiyachilar  diktaturasini, 

shafqatsiz  okkupatsiya  rejimini  o‘rnatardilar.  Shunday  tasavvur  paydo  bo‘ldiki,  go‘yo  bu  harakat 

oldindan  rejalashtirilganu,  hamlaga  bir  ishora  kerak  bo‘lgan  xolos.  G‘arb  davlatlarining 

Rossiyadagi  harakatlari  mustamlakachilik,  bosqinchilik  yo‘nalishiga  ega  edi.  Ammo  qanchalik 

mantiqqa zid tuyulmasin, mazkur intervensiya bolsheviklarning g‘alabasini ta’minladi. Interventlar 

bilan  birga  mamlakatga  yirik  mulkdorlar,  fabrika  va  zavodlarning  egalari  ham  qaytib  keldi.  Xalq 

ularning hokimiyatga qaytishini istamas edi. Bolsheviklar xalqni ularga qarshi kurashga chaqirdi va 

ko‘pchilik  bolsheviklarni  qo‘llab-quvvatladi.  Siyosat  iqtisodiyotdan  ustun  chiqdi  -  xalq 

bolsheviklarning  mantiqsiz  iqtisodiy  yangiliklarini  kechirish  va  ular  bilan  birga  interventlarga 

qarshi jang qilishga tayyor edi. Urushdan tinkasi qurigan xalq yana qo‘liga qurol oldi.  

 

Janubda intervensiyani avj oldirish bilan bir vaqtda Antanta Shimolda va Sharqda ham urush 

harakatlarini faollashashtirdi. Murmansk va Arxangelskda interventlarning ingliz-fransuz-amerikan 

kuchlari to‘xtovsiz to‘ldirib turildi, natijada ularning soni 1918 yil oxirlarida oq gvardiyachi qismlar 

bilan  birga  40  ming  kishiga  yetdi.  Ular  Kotlasga  yorib  kirish  maqsadida  janubi-sharqqa  qarab 

yurdilar,  bundan  muddao  sharq  tomondan  Sibirdan  hujum  qilib  kelayotgan  Kolchak  qo‘shinlari 

bilan o‘sha Kotlasda birlashish edi.  

 

1919 yilda tuzilgan «Sovet Rossiyasiga texnika yordami berish AQSH va Kanada jamiyati» 

hamda 1921 yilda AQShda tashkil etilgan «Sovet Rossiyasi do‘stlari jamiyati» bu sohada katta ish 

boshlab  yubordi.  Bu  jamiyatlar  mashina,  traktor  va  boshqa  ishlab  chiqarish  qurollarini  sotib  olish 

uchun  mablag‘lar  yig‘dilar,  Sovet  Rossiyasiga  yuborish  uchun  ixtisosli  ishchilar  orasidan  kishilar 

to‘pladilar.  

 

1921  yil  yozida  mamlakatga  amerikalik  agronom  Garold  Ver  boshliq  bir  gruppa  ishchilar 

keldi.  Amerika  ishchilari  o‘zlari  bilan  21  ta  traktor  keltirdilar,  bu  traktorlar  «Sovet  Rossiyasi 

do‘stlari jamiyati» to‘plagan mablag‘larga sotib olingan edi.