9-mavzu. Mustabid sovet tuzumining o’zbekistondagi qatag’onlik siyosati

9-mavzu. MUSTABID SOVET TUZUMINING O’ZBEKISTONDAGI QATAG’ONLIK SIYoSATI
Sovet tuzumining milliy rahbar xodimlarga nisbatan qatag’onlik siyosati (20-30 yy.)
1918 yil aprel oyida RSFSR tarkibida Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzildi. Bolsheviklarning majburan yon berishi bilan hokimiyat organlarida mahalliy aholi vakillari ishtirok qila boshladilar. 1919 yil sentyabr oyida mahalliy aholining Sovetlarga jalb qilinishiga xalaqit beruvchi, sovet hokimiyatining o’lkadagi tayanchi faqat rus ishchilari deb hisoblaydigan, mahalliy aholiga ishonchsizlik bilan qarovchi Turkistonning bir qator rahbarlariga nisbatan choralar ko’rildi. Shu o’rinda qayd qilish lozimki, o’lkada mustamlakachilik siyosatini olib borishda Markaz tashkil qilgan Turkkomissiya va RKP (b) MK Turkbyurosi, keyinroq uning o’rniga VKP (b) MK ning O’rta Osiyo byurosi kabi tashkilotlar katta xizmat ko’rsatdilar.
Turkistondagi rahbar xodimlar, xususan Turor Risqulov (Turkiston MIK raisi) boshchiligidagi milliy kommunistlar, Turkiston mustaqilligi va uning o’z taqdirini o’zi belgilashdek demokratik tamoyillar uchun kurash boshladilar. 1920 yilda TKP Musulmon byurosining III-konferentsiyasi va TKP ning V-o’lka konferentsiyasida T. Risqulovning turk xalqlari kommunistik partiyasi tuzish va Turkiston Respublikasini Turk respublikasi deb atash haqidagi G’oyalari ko’rib chiqildi va ma’qullandi. Biroq bu G’oyalarning asl maqsadi Turkiston mustaqilligi bo’lganligi bois, Markaz T. Risqulov va uning tarafdorlarining fikrlariga qarshi chiqdi. O’z navbatida Markazning Turkistondagi hukmronligining tayanchi Turkkomissiya bu harakatni rad etdi va millat fidoyilarini quvg’inga uchratdi.
T. Risqulov o’lkada ulug’ davlatchilik shovinizmi, burjua millatchiligi yuzaga kelayotganligi to’g’risidagi masalalarni ko’tarib chiqdilar. F. Xo’jaev partiya ichidagi tog’at qilib bo’lmas holatlarni ko’rsatib o’tdi. Ushbu vatanparvarlarning chiqishlari, keyinchalik ularni jismoniy yo’q qilishda ayblov uchun asos bo’ldi.
Turkistonning sotsial — iqtisodiy rivojlanishi borasida bildirilgan muqobil fikr mualliflari millatchilikda ayblandilar. Ayni shu damlarda O’zbekistonning ilQor, hurfikrli farzandlari «inoQomovchilik», «18 lar guruhi», «qosimov-chilik» kabi guruhbozlikda va davlatga qarshi — millatchilikda aylanib qatag’on qilindilar. 20-yillarning oxiriga kelib respublikada mustabid tuzum o’zini to’liq namoyon etdi. Siyosiy qatag’onliklar avj oldi.
1929 yilda mashhur jadidchi, ma’rifatparvar Munavvarqori Abrurashidxonov boshliq «Milliy istiqlol» tashkiloti a’zolarini qamoqqa olish boshlandi. Bu tashkilotning qamoqqa olingan 85 a’zosidan 15 tasi otildi, qolganlari axloq tuzatish lagerlariga jo’natildi. «Milliy ittihod» tashkilotining a’zolari ham qatag’on qilindilar. Mashhur jamoat arboblari Mannon Abdullaev (Ramzi), Nosir Saidov, Mahmud Mirxodiev, Xosel Vasilov, Sobir Jodirov va boshqalar o’lim jazosiga hukm qilindilar, so’ngra bu hukm uzoq muddatli qamoq jazosiga almashtirildi.
1930 yilda Davlat Banki ma’muriyatida o’tkazilgan tozalash vaqtida qator rahbar xodimlar qamoqqa olindilar. O’zbekiston SSR Sudi raisi Sa’dulla Josimovning «qosimovchilik» deb nomlangan ishini ko’rib chiqish boshlandi. Bu jarayonlarning mohiyati ko’zga ko’ringan siyosiy arboblarni tugatishga qaratilgan edi.
30-yillarning boshi dindor va e’tiqodli kishilarga nisbatan zo’ravonlik siyosiy qatag’onlikning cho’qqisi bo’ldi. Juda katta miqdordagi islom, xristian, budda diniga taalluqli asarlar yo’q qilindi. Bu davrda O’zbekistondagi dindorlar, ulamolarning asosiy qismi qamoq lagerlariga jo’natildi. O’tmishda nafaqat diniy rusumlar ado etadigan, balki madaniyat, fan, tarbiya, san’at markazlari, xalqning ko’p asrlik merosini saqlovchisi bo’lgan machit va madrasalarning deyarli barchasi yopib qo’yildi, ayrimlari buzib tashlandi.
Butun respublikaning hayoti Markazning qattiq nazorati ostiga o’tdi. Partiya direktivalaridan har qanday chekinish aksilinqilobiy, siyosiy muxolifat deb baholandi.
1937 yildan «antisovet», «xalq dushmanlari»ni qidirib topish va jazolash keng tus oldi. Xususan, siyosiy boshqaruv organlarining (OGPU) faoliyati asosan ana shunday «tamQa» olgan shaxslarni qidirish va tekshirish bilan bog’liq bo’ldi. Masalan, F. Xo’jaev, A. Ikromov, D. Manjara, A. Karimov kabi partiya va davlat rahbarlari hibsga olindilar va otib tashlandilar.
O’zbekiston Ichki Ishlar Xalq Komissarligining «uchliklari» olib borgan faoliyati oqibatida 1939-1953 yillar mobaynida 61799 kishi qamoqqa olingan, ulardan 56112 nafari turli yillarga qamoq jazosiga, qolganlari otishga hukm qilingan. Keyinroq ularning ko’pchiligi oqlandi, ming afsuslar bo’lsinki, ularning aksariyati bu adolatga o’limidan so’ng sazovor bo’ldilar.