Jahon tarixi 11 1-§. "Sovuq urush"ning boshlanishi

SSSRda MADANIYAT.
Partiya organlarining "Zvez­da" va "Leningrad" jurnallari to’g’risida"gi 1946-yil 14-avgust hamda "Dramatik janr­lar repertuari va uni yaxshilash to’g’risida"gi 1946-yil 26-avgust qarorlari sovet madaniyati rivojining par­tiyaviy-ma’muriy qonunlarini belgilab berdi. Ularning birinchisida "Zvezda" va "Leningrad" jumallari "sovet adabiyotiga yot"- asarlarni chop etganlikda ayblanadi. M.Zoshenko asarlari "tuturuqsiz va tuhmat" dan iborat, A.Axmatova she’rlari esa "bema’ni va siyosatga qarshi" deb baholandi. Har ikki jumalga "zamonaviy burjua madaniyatiga ta’zim qilish ruhini" targ’ib qiluvchi asarlar chop etmoq­da, degan ayb qo’yildi. "Leningrad" jurnali yopildi, "Zvezda" jurnali muharriri ishdan bo’shatildi. Ikkinchi qaror dramatik teatrlarni tanqid qi­lishga qaratilgan. Yozuvchilar uyushmasi, jumallar tahririyatlari, nash­riyotlardagi "tozalashlar" davom etib asarlarini matbuot­da chop etish taqiqlangan yozuvchilarning "qora ro’yxati" tuzib chiqildi. 1947-yilda "G’arbga sig’inish" deb ta’riflangan "kos­mopolitizm" bilan keng va uzoq davom etgan kurash kompaniyasi boshlandi. G’arb madaniyati qattiq tanqid qilinib sovetlarning fan, texnika va tarixdagi ustunligi qayta-qayta ta’kidlanar edi. Chet mamlakatlar bilan imkon qadar kam aloqa qilishga undardi. G’arb radiostansiyalari ovozi "bo’g’ib" qo’yildi. Bu xuddi 1937-1938-yillardagi kabi yangi "jodugar­ni ovlash" edi. Yangidan qama-qama, ishdan bo’shatish­lar davom etaverdi. Shunday kampaniya orqali totalitar tuzum Sovet Ittifoqida mustahkam g’oyaviy va siyosiy poydevor qu­rish, insonlarning barcha turmush sohalari ustidan nazo­rat o’rnatishga urinar edi. Shunday bo’lsa-da, o’ta qattiq partiyaviy nazorat sharoitida ham yuqori saviyadagi asarlar yaratildi. So’z ustalari urush, lirika, vatanparvarlik, tabiat go’zalligi, insonparvarlik kabi mavzu va muammolarga suyangan holda adabiy senzura hamda partiya nazoratini chetlab o’tishga harakat qilar edi. Bu davrda milliy respublikalar yozuvchilari katta rol o’ynadi. Ular "sotsialistik realizm" doktrinasiga milliy mazmun kiritdilar. "Shaklan milliy, mazmunan sotsialistik" tamoyili shu tariqa qaror topdi. Sovet adiblari totalitar rejimni tanqid qilish uchun hajviy asarlardan foydalanishar edi. 1946-yildan 1953-yilgacha bo’lgan davrda sovet adabiyotida yuksak badiiy asarlar yuzaga keldi. Jumladan, A.Fadeyevning "Yosh gvardiya" (1945), B.Polevoyning "Chin inson qissasi" (1946), V.Kaverinning "Ikki kapitan" (1944), "Hamrohlar" (1946), V.Ajayevning "Moskvadan olisda" (1946) asar­lari o’tkir syujetli psixologik holatlarni, ijtimoiy-axloqiy nizolarni aks ettiradi. Bu asarlarga "partiya rah­barligi", "Stalinga sodiqlik" aks ettirilgan mazmunidagi baholar berilgan edi. Ammo ulardagi asosiy g’oya ­chin insonlar hayoti, xarakterini ko’rsatish edi. Urushdan so’nggi ilk davrlarda tinchlik, muhabbat va insoniylik sovet adabiyotining eng asosiy mavzulari bo’lib qoldi. Em.Kazakevichning (1913-1962) "Oderda bahor", V.Katayevning (1897-1986) "Polk o’g’li", L.Sobolevaning (1898-1971) "Dengiz qalbi", "Yashil nur" kabi asarlar. Sovet adabiyotini g’arb mamlakatlarining modemistik, falsafiy va ijtimoiy ta’limoti chetlab o’tolmadi. "Temir parda" sovet yozuvchilari bilan xorijiy hamkasblari o’rtasidagi aloqani cheklab qo’ydi. Bu holat yozuvchilar uslubida konservatizm va turg’unlikni keltirib chiqardi. Sovet hukumati tomonidan qattiq nazorat ostiga olingan she’riyatga ayniqsa bu katta salbiy ta’sir ko’rsatdi. Shunday vaziyatda ham sovet poeziyasida yuksak badiiy asarlar paydo bo’ldi (S.Mixalkov, S.Marshak, J.Selvinskiy, A. Tvardovskiy, N.Tixonov, A.Barto, K.Chukovskiy). Sovet adabiyoti ko’pmillatli edi. Milliy adabiyotlarda yozuvchi va shoirlarning yangi avlodi yuzaga keldi. O’zbekistonda Oybek (1904-1968), G’afur G’ulom (1903-1966), Abdulla Qahhor (1907 -1968)lar talanti yorqin namoyon bo’ldi. Tojikistonda Sadriddin Ayniy (1878-1954) ajoyib badiiy asarlar yaratdi. 1956-yilda Sovet Ittifoqining madaniy hayotida tub o’zgarishlar ro’y berdi. Madaniy siyosatning qisman libe­rallashuvi, "iliqlik davri" nomini oldi. Poeziya eng ommaviy janrga aylandi. R. Rojdest­venskiy, A.Voznesenskiy, Y.Yevtushenko, B.Okudjava, Y.Smelyakov, B.Slutskiyning she’rlarini deyarli butun mamlakat bilar edi. Ular o’z samimiyligi, Vatan, yer va xalqqa nisbatan yangicha falsafiy qarashlari bilan el nazariga tushdi. B.Axmadullina, Y.Morits, N.Matveyeva kabi shoira ayollar avlodi yuzaga keldi. AAxmatova va M.Svetayevalar she’rlari yana e’lon qilina boshlandi. Poeziya milliy respublikalarda ham yuksala bordi. O’zbekistonda milliy g’urur, ona Vatan, ozodlik haqida yangicha asarlar bitgan yosh shoirlar paydo bo’ldi. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Jumaniyoz Jabborov, E’tibor Oxunova milliy taraqqiyotga yangicha nigoh bilan qarab ijod etdilar. Milliy respublikalar shoirlari o’z vatanlari, tarixi bilan g’ururlanish lozimligini ta’kidlashar edi. Dissidentlar harakati va adabiyoti jadal rivojlana boshladi. 1958-yilda B.Pasternak (1860-1960) xorijda "Doktor Jivago" romanini e’lon qildi. Unda 1917-yil to’ntarishining salbiy oqibatlari to’la-to’kis ochib berildi. 1959-yilda unga Nobel mukofoti berildi, biroq bu muko­fotdan voz kechdi. 1963-yilda "Noviy mir" jumalida A.Soljenitsin qalamiga mansub "Ivan Danilovichning bir kuni" nomli hikoyasi e’lon qilindi. Unda surgun qilinganlar lagerlari hayoti bayon qilingan. Sovet xalqlari birinchi bor GULAG haqida bor haqiqatni bilib oldi. Mamlakatda norasmiy nashriyotlar ("samizdat") paydo bo’lib, ularda taqiqlangan asarlar chop etilar edi. Aynan shu yerda ilk bor V.Visotskiyning sovet kishila­rining asl hayoti haqidagi she’rlari bosilib chiqdi. Ular ommaviy nusxada chop etilib qo’lma-qo’l o’qilar edi. Dissidentlar harakati siyosatni liberallashtirishga erishgan va xalqqa sovet davtining tarixi haqidagi bor haqiqatni yetkazishga harakat qilgan butun madaniyat arboblarini birlashtirdi. Bunday harakat yetakchisi A. Soljenitsin edi. Uning "Birinchilar qatorida" (1964), "Saratonga chalingan vujud", "1914-yil, avgust" (1968) nomli kitoblari xorij­da e’lon qilindi. Birinchi ikki roman terror va repressiya tizimini fosh etdi. 1970-yilda A. Soljenitsinga Nobel mukofoti berildi. Bu sovet tashviqotini g’azabga keltirib, uni xoinlikda aybladi. Quvg’inlarga qaramay 1973-yilda Soljenitsin G’arbda "GULAG Arxipelagi" asarini e’lon qildi. Unda sovet lagerlariga surgun qilingan mahbus­laring dahshatli hayoti aks ettirildi. Soljenitsinning obro’si jahon miqyosida juda yuqoriligi bois hukumat uni yana qayta lagerga jo’natishga jur’at eta olmadi va 1974-yilda u SSSRdan chiqarib yuborildi. 1975-yilda Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo’yicha hujjatning imzolanishi G’arb va SSSR o’rtasida madaniy aloqalarning rivojlanishi uchun keng yo’l ochib berdi. Bu rasmiy sovet targ’ibotiga ishonchsizlikni yana­da kuchaytirdi. Mamlakatda M.Gorbachev tomonidan boshlab berilgan qayta qurish partiya targ’ibot mashinasining so’nggi vazifasini tugatdi. Sovet Itti­foqining qulashi kommunistik ideologiyadan butunlay voz kechishga olib keldi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida madaniy jarayonlarning jadal rivojlanishiga sabab bo’ldi. Ayniqsa, Lotin Amerikasida ko’pgina badiiy asarlar yaratildi. Avvaliga ispan va portugal mustamlakachilari­ga, so’ngra amerika monopoliyasi hukmronligiga qarshi kurashdan ruhlangan holda ushbu qit’aning madaniyat arboblari o’z milliy madaniyatlari rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar. Lotin Amerikasi adabiyotining yorqin namoyondala­ridan biri kubalik shoir Nikolas Gilen (1902-1989) o’z xalqining qahramonlik qirralarini she’rlari orqali ochib berdi. Uning uslubi xalq folkloriga yaqin bo’lib antifashist va antimilitar mazmunga ega. Chililik shoir Pablo Neruda (1904-1973) o’z asar­larida xalq og’zaki ijodi - afsona va rivoyatlardan keng foydalanib Amerika tabiatining go’zalligini yozdi. P.Nerudani jahonga tanitgan "Umumxalq qo’shiq" nomli poema-epopeyasi hayot va kurash haqida teran falsafiy fikrlarni bayon etadi. Braziliyalik yozuvchi Jorji Amadu (1912-yilda tug’ilgan). U Lotin Amerikasi xalqlarining og’ir hayoti aks etgan ko’plab roman, hikoya, qissalar yozgan. "Yashirin ozodlik" (1954) romani yozuvchi ijodidagi tub burilish bo’ldi. Asarning asosiy g’oyasi - fashizmga qarshi kurash. "Gabriel" romanida (1958) J.Amadu burjua axloqiga qarshi chiqadi. Bunda Braziliya xarobalarida yashovchi oddiy odamlar - hunarmandlar, baliqchilar, daydilar hayotini ochib bergan. Osiyoning yangi adabiyotida g’arb adabiyotining zamonaviy oqimidan farqli ravishda tanqidiy realizm kuchaydi. Osiyo yozuvchilari o’z mamlakatlaridagi kunda­lik hayot haqidagi chin haqiqatni hikoya qilishga urindilar. Xitoyda g’alaba qozongan inqilob mamlakat madaniyatining keskin rivojlanishiga sabab bo’ldi. Konfutsiy an’analari va yangi realistik yo’nalish uyg’unlashgan xitoylar madaniyatining asoschisi buyuk Lu Sin (1881-1936). Xitoylik yozuvchilar Mao Dun (1896-1981), Ba Szin ("So’nggi quyosh", "O’ychanlik"), dramaturglar Lao She, Sao Yuya, Sa Yanlar. "Madaniy inqilob" Xitoyda mamlakat madaniya­tiga ulkan bo’hron olib keldi. Biroq 80-yillarda xitoylik yozuvchilarning faolligi kuchaydi. Keyingi yillarda qahra­monlarning boy ruhiy holatlari aks etgan ko’plab asarlar yaratildi. Ular qatorida Chjan Szening "Og’ir qanotlar", Ke Yunluning "Tun va kun", Li Sun Baoning "Tog’lar orasidagi o’n to’qqiz mozor" kabi asarlar. Mamlakatdagi taniqli shoirlar qatorida avvalo Ay Sin, Ven Sze, Go Syaoguan, Xe Szinjilar. XXRda hozirda yiliga 560 dan ortiq nomdagi badiiy­-adabiy jurnallar, 100 ga yaqin roman, o’n minglab hikoya va qissalar chop etiladi. Davriy adabiyotlar soni 250 milliondan ortiq. Adabiyot Xitoyda ommaviylashdi. Mamlakat ikki ming yillik traditsiyalarga ega, ikki ming­ga yaqin til, ko’plab din va ko’p ukladli iqtisodga ega. Yozuvchilar asosan o’z asarlarini ikkita muammoga qaratgan: o’ta kambag’allik va inson shaxsini xo’rlovchi tabaqalanish tizimi. Hindistonning ilg’or yozuvchilari o’z asarlarida diniy, tabaqalanish ijtimoiy nizolarni bar­taraf etishga chaqiradi. Hind tilida ijod qilgan Yashpal (1903-1976) o’zining eng yaxshi asarlarini milliy-ozodlik harakati va ijtimoiy adolat uchun kurashga bag’ishladi. "Divya" (1945) va "Yolg’on haqiqat" (1960) asarlari unga katta shuhrat keltirdi. Hind va ingliz tillarida ijod qiluvchi Xo’ja Ahmad Abbos (1914 yilda tug’ilgan) kino ssenariy muallifi va kinorejissyor sifatida ham mashhur. Uning "Daydi" (1951), "Janob 420" (1955) va "Ganga" (1953) filmlari. Ingliz tilida ijod qilgan Mulk Raj Anand (1905-1997) ruhiy kechinmalarga boy asarlarini o’tmish sarqitlariga qarshi kurashga bag’ishladi. Turk yozuvchilari - Nozim Hikmat va Aziz Nesin, arab adiblari - Yusef es-Sibai, Abdurahim al-Xamisi Najib Moxruz, Taxa Huseyn, eronlik Xusrav Shaxani, Feridun Tankaboniylar chuqur milliy ruhiyatga boy asar­lar yaratdilarki, ularda o’tkir ijtimoiy muammolar ko’tarildi. Ularning barchasi jamoat va davlat arboblari bo’lib ayni paytda adabiy ijod orqali milliy mustaqillik hamda taraqqiyot uchun kurashganlar. Afrika ozodlikka erishgach, yozuvchilari va madaniyat arboblarining bosh vazifasi "ruhiy mustamlakadan ozod bo’lish"ga qaratildi. Bu Afrika xalqlarining butunlay savodsizligi, mahalliy tillarning rivojlanmaganligi tufayli murakkab jarayonga aylandi. Bundan tashqari, o’qimishli afrikaliklarning aksariyati Yevropa mamlakatlarida ta’lim olishgan edi. Shu tufayli ko’pgina afrikalik yozuvchilar ingliz va fransuz tillarida ijod qilishgan (L. Sengor, A. Karume) va ularning asarlarini keng xalq ommasi o’qiy olmas edi. Inqilobiy ruhda ijod qilgan adiblar (Agostinyu Neto - Angola, Amilkar Kobrol- Gvineya- Bissau) afrika xalqlarining ma’naviy merosini rivojlantirish yo’lida ma’rifiy konsepsiyani ilgari surdi. Biroq bosma adabiyot ommaviy o’quvchilarga ega bo’lolmadi, badiiy asarlarni targ’ib etuvchi eng qulay vosita RADIO bo’lib qoldi. Afrika yozuvchilari ichida ingliz tilida ijod qiluvchi JARlik Piter Abraxams (1919-yilda tug’ilgan) dunyoga tanildi. "Momoqaldiroq so’qmog’i bo’ylab" (1948), "Maykl Udamoga supurgi" (1956) va "Tun hukmron­ligida" (1965) romanlarida u irqchilikni qoralab chiqdi. 1958-yil oktyabrda Toshkentda Osiyo va Afrika yozuvchilarining konferensiyasi bo’lib o’tdi. Bu jahonda san’at, adabiyot va madaniyat sohasida­gi jarayonlar integrallashuvini boshlab berdi.

1945-yil iyun - BMT ustavining qabul qilinishi

15-avgust - imperator Xiroxito Yaponiya taslim bo’lgani haqida farm.
2-sentyabr - Yaponiyaning so’zsiz taslim bo’lganligi haqidagi akt.
24-oktyabr - BMT Nizomining ratifIkatsiya qilinishi
29-noyabr - Yugoslaviyaning Federativ Respublika deb e’lon qilinishi
1946 yil
1945-yil 20-noyabr - 1946-yil-oktyabr – Nyurenberg jarayoni
10-yanvar - Londonda BMT Boshning birinchi sessiyasi ochildi
11-yanvar - Albaniyaning respublika deb e’lon qilinishi
31-yanvar - Yugoslaviyada federatsiya tarkibida oltita mustaqil respublika tashkil etildi (Serbiya, Chemogoriya, Xorvatiya, Slovakiya, Bosniya va Gersegovina, Makedoniya)
1-fevral - Vengriyaning respublika deb e’lon qilinishi
5-mart - Rultonda U.Cherchilning "sovuq urush" boshlanishiga sabab bo’lgan chiqishi
21-22-aprel - GKP va GSDP GSBPga birlashishi
27-aprel - Tokioda II jahon urushi yillaridagi asosiy jinoyatchi lar ustidan sud jarayoni boshlandi
2-iyun - Italiyaning respublika deb e’lon qilinishi iyul - Xitoyda fuqarolar urushining boshlanishi
15 va 25-iyul - Bikin attolosida atom bombasi sinovlarining o’tkazilishi
15-sentyabr - Bolgariyaning respublika deb e’lon qilinishi
13-oktyabr - Fransiyada To’rtinchi respublika e’lon qilinishi
22-noyabr - Bolgariyada G.Dimitrov boshchiligidagi Vatan fronti hukumatining tashkil topishi
2-dekabr - Germaniyaning Bizoniyada okkupatsiya qilingan zonalarini 1947-yil 1-yanvardan qo’shib yuborish haqidagi ingliz-amerika bitimi
11-dekabr - BMTning bolalarga yordam berish jamg’armasi (UNISEF) tashkil topdi