Jahon soliq modellarining o’ziga xos xususiyatlari Amerika modelida

Fransiya  mamlakati  soliq  tizimi  bilan  O’zbekiston  soliq 
tizimining  solishtirma  tahlili.  Fransiya  soliq  tizimini  O’zbekiston  soliq 
tizimi  bilan  o’xshashliklari  juda  ko’pdir.  Bu  o’xshash  jihatlarni  quyidagi 
soliq  turlarini  mavjudligi,  ularni  budjetga  to’lanish  tartibi  jihatlaridan 
solishtirma tahlil qilamiz:  
Fransiya  soliqlari  umumdavlat  va  mahalliy  soliqlarga  bo’linishi 
O’zbekiston  Respublikasining  bo’linishiga  o’xshashdir.  Fransiyada 
markaziy hukumat  budjet daromadlarining asosiy 93 % ni soliq to’lovlari 
tashkil  etadi.  Budjet  daromadlarining  qolgan  qismini  maxsus  daromadlar 
tashkil  qiladi.  Maxsus  daromadlar  asosan  ijtimoiy  fondlarga  to’lovlar 
tashkil etadi.  
O’zbekiston 
Respublikasida 
markaziy 
hukumat 
budjet 
daromadlarining asosiy qismini 93-95 % ni soliq to’lovlari tashkil etadi.  
Iqtisodiy  mohiyatiga  ko’ra  Fransiya  va  O’zbekiston  Respublikasini 
soliq tizimi to’g’ri soliqlar va egri soliqlarga ajratiladi. To’g’ri soliqlar o’z 
navbatida  yuridik  shaxslardan  olinadigan  soliqlar,  jismoniy  shaxslardan 
olinadigan soliqlar, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlardir. 
Bu  soliq  turlari  quyidagilar:  yuridik  shaxslardan  undiriladigan  soliqlar: 
korporatsiya  foydasidan  soliq;  korporatsiya  mol-mulkiga  soliq;  sug’urta 
jamiyatlarining daromad solig’i; yuridik shaxslardan mahalliy yig’imlar va 
boshqa soliqlar ham undiriladi.  
Jismoniy  shaxslardan  undiriladigan  soliqlar:  jismoniy  shaxslardan 
olinadigan  daromad  solig’i;  turar  joyga  soliq;  kasb-hunarga  soliqlar; 
mahalliy yig’imlar va boshqa yig’imlar.  
                                                           
43
Chet mamlakatlar soliq tizimi.T.Toshmurotov. Soliq Akademiyasi. – 2004. 

258 
 

Yuridik  va  jismoniy  shaxslardan  undiriladigan  soliqlar:  qurilish 
qilinadigan  yerlarga  soliq;  qurilish  qilinmaydigan  yerlarga  soliq;  reklama 
solig’i; mahalliy yig’imlar va boshqa to’lovlar.  
Egri  soliqlar  tarkibiga  qo’shilgan  qiymat  solig’i,  aksiz  solig’i  va 
bojxona bojlari kiradi. Bu soliqlarni tarkibi Fransiyaga taaluqli bo’lib, egri 
soliqlar  tarkibi  O’zbekiston  Respublikasini  egri  soliqlari  tarkibi  bilan  bir 
xildir.  
O’zbekiston  Respublikasining  to’g’ri  soliqlar  tarkibiga  yuridik 
shaxslardan  olinadigan  foyda  solig’i,  mol-mulk  solig’i,  yer  solig’i, 
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i va boshqa 
soliqlar kiradi.  
Jismoniy  shaxslardan  undiriladigan  daromad  solig’i  Fransiya 
davlatidagi  fuqarolardan  olinadigan  daromad  solig’i  bo’lib,  tarixiy 
xususiyatga  ega.  Fransiyada  jismoniy  shaxslardan  olinadigan  daromad 
solig’ining xususiyati quyidagicha:  
- davlat tomonidan ijtimoiy siyosat yurgizishga ta’sir etadi;  
- har bir kishining daromadidan emas balki oila daromadiga nisbatan 
hisoblanadi.  
Ushbu  soliqning  to’lovchilari  18  yoshga  to’lgan  va  undan  kattalar 
hisoblanadi.  Jismoniy  shaxslardan  olinadigan  daromad  solig’i  Fransiya 
davlat  budjetidagi  ulushi  20  %  ni  tashkil  etadi.  Daromad  solig’idan 
tushgan mablag’larni kam ta’minlangan oilalarga, ta’lim,  maorif, sport va 
boshqa sohalarga yo’naltiriladi.  
Bundan  tashqari  jismoniy  shaxslarning  daromad  solig’iga  aholining 
omonat  kassalariga,  ko’chmas  mulkka  pul  qo’yishini,  aksiyalar  sotib 
olishni rag’batlantirish funksiyalari yuklatilgan.  
Soliq  miqdori  progressiv  harakterga  ega.  Fransiyada  istiqomat 
qiluvchilarning  barchasi  mamlakat  ichida  yoki  chet  elda  olgan 
daromadlaridan  daromad  solig’i  to’laydilar.  Yil  davomida  olingan  barcha 
pul tushumlari daromad deb tushuniladi. Bunga asosan quyidagilar kiradi: 
ish  xaqi,  mukofotlar,  pensiya  va  nafaqalar,  renta,  harakatlanuvchi  mol-
mulkdan olingan daromad, qishloq xo’jaligi faoliyatidan olingan daromad, 
qimmatbaho qog’ozlar operatsiyalari bo’yicha olingan daromad va boshqa 
daromadlar kiradi.  
Fransiya  davlatida  aholidan  olinadigan  daromad  solig’i  yalpi 
daromadga  nisbatan  hisob-kitob  qilinadi  va  fuqarolar  yiliga  bir  marta 
topshiriladigan  deklaratsiya  asosida  soliq  hisob-kitob  qilinadi.  Daromad 
solig’ini  hisoblashda  soliq  to’lovchining  daromadi  yettita  kategoriyaga 
bo’linadi:  yollanma  ish  uchun  mehnatga  haq  to’lash;  yerdan  olinadigan 

259 
 

daromad;  aylanma  mablag’lardan  olinadigan  daromad;  qayta  sotishdan 
olinadigan  daromad;  hissadorlik  jamiyati  hisoblanmagan  korxonalarning 
sanoat va savdo operatsiyalaridan olingan daromad; notijorat daromadlari; 
qishloq xo’jaligi faoliyatidan olingan daromadlar.  
O’zbekiston  jismoniy  shaxslaridan  undiriladigan  soliq  Fransiya 
jismoniy  shaxslaridan  olinadigan  soliqqa  mohiyatan  o’xshab  ketadi. 
Ularning biroz farqi stavkalaridadir.  
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida quyidagi guruh stavkalari 
belgilangan:  
-
 
jismoniy  shaxslarning  ish  haqi,  mukofotlar  va  boshqa 
daromadlarining differensial stavkalari;  
-
 
jismoniy shaxslarning dividend va foizlarga stavkalar;  
-
 
manbalar to’langan norezidentlarning daromadlariga stavkalar.  
Soliq  obyekti  bo’lib  yillik  jami  daromad  bilan  soliq  qonunchiligi 
bo’yicha  chegirilib  tashlanadigan  chegirmalar  orasidagi  farq  sifatida 
aniqlangan  miqdor  soliqqa  tortiladigan  daromad  hisoblanadi.  Demak, 
soliqqa tortiladigan daromad – bu jami daromaddan chegirmalar va soliqqa 
tortilmaydigan daromadlar chiqarib tashlangan summadir.  
Fransiya budjetiga mol-mulkka solinadigan soliq ham katta daromad 
keltiradi.  Mol-mulk  solig’ining  obyekti  bo’lib  qo’yidagilar  hisoblanadi: 
mol-mulk, mulkiy huquq, qimmatli qog’ozlar. Mol-mulk tarkibiga binolar, 
inshoatlar,  sanoat  va  qishloq  xo’jaligi  korxonalari  xarakterlanadi.  Mol-
mulk,  chorva  mollari  va  ko’p  yillik  daraxtlar  kiritiladi.  Ushbu  soliq 
progressiv  xarakterga  ega  bo’lib,  tabaqalashtirilgan.  Fransiyada  shu 
narsaga  alohida  e’tibor  berilganki  daromad  solig’i  bilan  mol-mulkka 
solinadigan soliqning birgalikdagi umumiy summasi jami daromadning 85 
foizidan ortib ketmasligi kerak.  
O’zbekistonda mol-mulk solig’i Fransiyadagi mol-mulk solig’i bilan 
deyarli bir xil ahamiyatga ega bo’lib, ular soliq stavkalari va hisoblanishi 
jihatidan farq qiladi.  
QQSning  vatani  Fransiya  bo’lib,  1954  yilda  Lore  tomonidan  joriy 
qilingan.  QQS  birinchi  bo’lib  markaziy  budjetga  kelib  tushadi.  Uning  10 
%i  esa  bevosita  mahalliy  budjetga  borib  tushadi.  QQSning  asosan  3ta 
stavkasi mavjud:  
-  pasaytirilgan  stavka  –  turistik  otellar,  pansionat,  korxona 
oshxonasida  tayyorlangan  oziq-ovqatlar  uchun,  shakar,  yog’,  sut 
mahsulotlari,  murabbo,  ximikatlar,  o’g’itlarga  nisbatan  2,1  %  ni  tashkil 
etadi;  

260 
 

- 
o’rtacha  stavka  –  import  mahsulotlariga,  savdo-sotiq 
operatsiyalariga,  gaz,  elektr,  issiq  suvga,  choy,  kofe,  mo’zqaymoqlar  va 
restorandagi  xizmatlarga  nisbatan  qo’llaniladi.  Uning  stavkasi  4-5.5  %  ni 
tashkil etadi.  
-  yuqori  stavka  -  qimmatbaho  toshlarga,  hayvonlar  terisiga, 
mo’ynalar,  kinoapparatura,  audio,  video  apparaturalar,  avtomobillar, 
tamaki mahsulotlari va gugurtlarga nisbatan 18,6% qilib belgilangan.  
O’zbekistonda  QQS  tovarlarni  ishlab  chiqarish,  sotish  va 
O’zbekiston  xududiga  tovarlar  import  qilish  jarayonida  qo’shilgan 
qiymatning  bir  qismini  budjetga  ajratishni  bildiradi.  QQS  oborotdan 
olinadi.  QQS  stavkasi  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  tomonidan 
20%  li  proporsional  stavka  qilib  belgilangan.  O’zbekistonda  tovar, 
mahsulot,  ko’chmas  mulk,  imoratlar  va  inshoatlar  qo’shilib  elektr-
energiya,  issiqlik  energiyasi,  gaz,  suv,  bajarilgan  qurilish  montaj, 
ta’mirlash,  ilmiy  tekshirish,  tajriba-konstruktorlik,  texnologik,  loyiha 
qidiruv, ta’mirlash va boshqa ishlarga QQS solinadi.  
Fransiya  soliq  tizimida  mahalliy  soliqlar  ham  ahamiyatli  bo’lib, 
mahalliy  idoralar  80000  dan  ortiq  mustaqil  budjetlarni  birlashtiradi. 
Mahalliy  soliqlar  va  yig’imlar  4  ta  asosiy  guruhga  bo’linadi:  qurilish 
qilingan  yerlarga  solinadigan  soliq  -  obyekti  bo’lib  qo’yidagilar 
hisoblanadi:  bino  va  inshoatlar,  minoralar,  sanoat  va  tijorat  maqsadlarida 
ishlatilishga  mo’ljallangan  maydonlar;  qurilish  qilinmaydigan  yerlarga 
solinadigan soliq obyekti bo’lib dalalar, o’rmonlar, yaylovlar, botqoqliklar 
sho’r  yerlar,  qishloq  xo’jaligidagi  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishga 
mo’ljallangan  yerlar,  qo’riqxonalar  va  boshqalar;  turar  joylarga  soliq  - 
obyekti  turar  joy  egalari  va  ijarachilar  mol-mulki;  kasb-xunarga  soliq  - 
erkin  kasb  bilan  shug’ullanadigan  lekin  ish  haqi  olmaydigan  shaxslar 
tomonidan to’lanadi. 
 
O’zbekiston mahalliy soliqlari Fransiyanikidan bir muncha farq qilib, 
ularning  tarkibiga  quyidagilar  kiradi:  yer  solig’i,  mol-mulk  solig’i, 
transport  vositalarigi  benzin,  dizel  yoqilg’isi  va  gaz  ishlatganlik  uchun 
soliq,  obodonlashtirish  va  ijtimoiy  infratuzilmani  rivojlantirish  solig’i, 
ayrim  turdagi  tovarlar  bilan  chakana  savdo  qilish  va  ayrim  turdagi 
xizmatlarni ko’rsatish huquqi uchun yig’im.