13.4. Markazlashgan davlatchilik mafkurasi, uning nazariyotchilari. N. Makiavelli goyalari. J. Bodenning davlat va suverentet xakidagi karashlari. Urta asrlarning oxirida Garbiy Evropaning bir kator mamlakatlarida tabakaviy monarxiya urniga absalyut monarxiyaga asoslangan kirolning cheklanmagan xokimiyatidan iborat markazlashgan feodal davlatlar karor topdi. Bu davrda Garbiy Evropa davlatlari tarixida, mafkuraviy jarayonida faol katnashgan buyuk mutafakkirlar, nazariyotchilar etishib chikdi. Ulardan biri uzining ijtimoiy – siyosiy karashlari bilan Italiya taьlimotlar tarixida muxim urin egallagan Nikallo di Bernardo Makiavellidir. N. Makiavelli ( yashagan yillari 1469 – 1527 yillar ) Italiyaning kuzga kuringan jamoat arbobi, siyosiy mutafakkiri, yozuvchi va tarixchi, xarbiy nazariyotchisi. Kadimiy dvoryan avlodiga mansub, ammo keyinchalik kambagallashib kolgan patritsian oilasida dunyoga keladi. Uning otasi Florentsiya xukumdori Lorentso Medichi boshkaruvida notarius bulib ishlaganligi sababli, uning xukukshunos bulib etishuvida taьsir kilgan edi. Uzok yillar davomida Makiavelli mamlakatdagi unlar Kengashining kotibi bulib faoliyat yuritadi.
Medichilar davrida Italiya tarixida xalkka nisbatan juda kup shafkatsiz siyosat olib boriladi. Ular Rim papasi taьsirida gugenotlarga Karshi keskin kirgin keltiradi. Bunga 1572 yil 24 avgustda sodir etilgan Varfolomey kechasini misol keltirish kifoya. Medichilar davrida Florentsiya iktisodiy tanazzulga uchraydi, xalkning axvoli tabora yomonlashib boradi. Bu esa N. Mikollo kalbida Medichilarga nisbatan dushmanlik kayfiyatini vujudga keltirdi.
Mamlakatda sodir bulgan siyosiy tuntarishdan keyin Medichi oilasi xokimiyatni egallagach, Makiavelli xokimiyatga Karshi fitnada gumonsirab ishdan chetlashtiriladi. U Florentsiyaga yakin bulgan uz mulkiga badarga kilinadi.
Makiavelli bu erda uzining asosiy vaktini ijodga Bilan utkazadi. Shu davr mobaynida uning karashlari aks etgan kuplab asarlari yaratildi. Uning bizgacha etib kelgan asosiy asarlari «Tit Liviyning birinchi dekadasiga doir muloxazalar », « Davlatpanox », « Florentsiya tarixi » va « Xarbiy sanьat xakida » ana shu yillar davomida yaratildi.
N. Makiavelli uz karashlarida davlat masalasiga dunyoviy nuktai nazardan yondoshgan, ijtimoiy tarakkiyot konunlarini tarixiy maьlumotlarga suyangan xolda, real faktlarga asoslanib tushuntirishga xarakat kladi.
Makiavelli asarlari orasida ijtimoiy - siyosiy goyalari anik va tulik ifodalangan asari bu « Davlatpanox » dir. Muallif bu asarda Evropa ijtimoiy – siyosiy tafakkurida birinchi bulib markazlashgan davlat goyasini ilgari surdi. Italida kudratli davlat tuzish uchun avvalo inson tabiatini, uni faoliyat kursatishga undaydigan manbalarni yaxshi bilmok zarur, deb xisoblaydi u. Insonni faoliyatga undaydigan manba manfaatdir, manfaat bu insonning mol – mulkka bulgan ishtyoki. Inson xar doim uz manfaati uchun kurashgan, shuningdek. U azaldan mol - mulkka moil, shuning uchun xam mulk inson uchun kadrli boylik xisoblanadi, kudratli davlatni barpo etishda butun mol - mulkni odamlar urtasida taksimlashni nazorat kiluvchi markazlashgan davlat zarur, deydi
Makiavelli asarida davlat boshkaruvining eng yaxshi usuli sifatida respublikani maьkul kuradi. Uning fikricha, u boshkaruvning eng maksadga muvofik shakli bulib, xar bir fukoroni davlatning takdiri uchun masьul kilib kuyadi.
U uz xalkini kudratli, mustakil xar tamonlama tarakkiy etgan mamlakatda yashashini orzu kiladi. U uz asarida asosiy etiborini axolining eng kup kismini tashkil etuvchi oddiy dexkonlar va xunarmandlarga karatadi. Ularni xurmat bilan tilga oladi. Shuningdek, xamiyatning kulfati xisoblangan, uzgalar mexnati evaziga maishatda yashayotgan dvoryanlar va dindorlarga nafrat bilan karaydi.
N. Makiavelli ushbu asarida dikkat – eьtiborni markazlashgan davlatni boshkaruvchisi sifatida asosiy vazifani uddalashi kerak bulgan xukumdorni aloxida tilga oladi. Uning nazarida davlat boshligi uz mamlakatida kattikkullik Bilan tartib urnata olishi kerak. « Xokimiyatni saklab koluvchi odam zolimlikka tayanishi kerak »1 , - deydi. Xukumdor mamlakatni boshkarishda dono va aklli bulib, xar bir ishni puxta uylab olib borish zarur, degan goyani ilgari suradi. « Mamlakat ichidagi favkulodda farmonlar xam xukumdorga ulugvorlik bagishlaydi… Boshkacharok aytganda, fukorolardan biri dikkatga loyik ishga kul urganda xukumdor uni imkon kadar uzokrok yodda saklanib koladigan tarzda takdirlashi yoki jazolashi foydalidir. Xukumdoruchun eng asosiysi barcha amallari bilan yuksak akl – idrokka ega bulgan inson shuxratiga erishishga intilishdir ».2 Makiavelli fikricha, fakat kuchli va kudratli xukumdorgina milliy jixatdan birlashgan yagona mustakil italiyan davlatini tuza oladi. U agar mamlakat xalkida fukorolik xislatlari kamol topmagan bulsa, albatta bu mamlakatni zurlik yuli bilan boshkarishni maьkul kuradi. Shuning uchun siyosiy maksadga erishishda va davlatni mustaxkamlashda baьzan xiyonat, surbetlik, xatto zarur paytda kuch ishlatish kabi turli vositalardan foydalanish mumkin, deb xisoblaydi. Axlok konunlarini nazar – pisand kilmaydigan bunday siyosat keyinchalik makiavellizm deb atalgan.3 N. Makiavellining asarlari u xayotlik paytida umuman chop etilmadi. Fakat ulimidan sung uning asarlari birin – ketin nashr kilina boshlandi. « … 1530 yilda mukaddas Rim imperiyasi lashkarlarining saьi xarakatlari tufayli shaxarda Medichilar xokimiyatining tiklanishi, siyosiy arboblarida davlatning moxiyati, funktsiyalari xakida chukurrok mushoxada yuritish zaruriyatining tugilishi ularni buyuk Makiavelli merosini eslashga majbur etdi »4. Uning asarlari orasida « Davlatpanox » asari Rim papasi tamoni-
1,2. Xakikat manzaralari 96 mumtoz faylasuf. T. « Yangi asr avlodi » 2007 y. 226 – bet. 3. Falsafa komusiy lugat. T. Shark. 2004 y. 234 - bet. 4. Garb falsafasi. t. Shark. 2004 y. 326 – bet. dan belgilab kuyilgan ukilishi man etilgan kitoblar ruyxatiga tirkalgan bulsa-da, bu kitob xam nashrdan chikdi va tez orada frantsuz, lotin, ingliz dan belgilab kuyilgan ukilishi man etilgan kitoblar ruyxatiga tirkalgan bul –
sa-da, bu kitob xam nashrdan chikdi va tez orada frantsuz, lotin, ingliz,nemis, shved, ispan, venger, polyak, rus, chex , daniya va boshka tillarga tarjima kilinib, butun Evropa buylab tarkaldi.
XVI asrning yirik nazariyotchilaridan yana biri Jan Bodendir. U 1530 – 1596 yillar davomida yashab ijod etgan. Mashxur frantsuz siyosatchisi, faylasuf, sotsiolog, davlat arbobi, publisist, xukukshunos edi.
Tiluzada xukuk muommolarini urgangandan sung, Parijga kelib, siyosiy faьoliyat bilan shug’ullanadi. Uning siyosiy faoliyati Frantsiyada avj olgan diniy urushlar davriga tug’ri keldi. Maьlumki, XVI asrning ikkinchi yarmi oxirlarida Frantsiyada katolik va protestantlar urtasida diniy nizolar keskinlashgan davr edi. Bu keskinlikni yumshatish uchun xatto tiraniya siyosatini kullash tarafdorlari maydonga chikdi.
J. Boden 1566 yilda chop etilgan « Tarixni urganishning eng oson yuli » asarida jamiyat tugrisidagi masalani kalamga oladi va unga uz munosabatlarin bildiradi. Uning fikricha, jamiya turli xujalik, oilalar ittifokidan iborat uyushma bulib, inson erkidan katьiy nazar tabiiy muxit taьsirida shakllanadi. Insoniyatning xar bir avlodi uning arakkiyotini tezlashtiradi.
1576 yilda J. Boden Buadagi Bosh shtatlarida uchunchi tabaka deputati buldi. Ana shu davrdan boshlab davlatni boshkarish tugrisidagi siyosiy goyalari bilan chikdi. U uzining « Respublika tugrisida olti kitob » asarida usha davr ruxiyatidan kelib chikib, markazlashgan davlat goyasini ilgari suradi, davlat tabiati, markazlashgan monarx xokimiyati va uni mustaxkamlash usul va vositalari tugrisida keng fikr yuritadi.
Asarning birinchi kitobida - ijtimoiy umumiylik asoslari kurib chikiladi. Ikkinchi kitobda - davlat shakllari, uchinchi kitobda davlat institutlari, turtinch kitobda davlat tuzilishidagi uzgarish va ularni nazorat kilish. Beshinchi kitobda davlat vazifalari va turli xolatlarga moslashuvi, oltinchi kitobda xokimiyatni amalga oshirish vositalari va eng avzal davlat shakllarida tugri masalalar kurib chikiladi.
