Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

Braxmanlar o’zlarining bunday g’oyalari bilan boshqa kasta vakillaridan ko’ra yuqori mavqeini egallashga intilganlar. Braxmanlar xudoga yaqin insonlar sifatida butun xalqni o’zlariga itoatda saqlashga, ularga mafkuraviy ta’sir o’tkazishga urinishgan. Aslida braxmanlik veda qo’shiqlarini xalqqa etkazuvchi, o’z hayotlarini ibodat qilish va ilohiyat ilmini o’rganish, ruhoniy hayotini boshqarishga o’zini bag’ishlagan kishilar edi.
Braxmanlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan qoidalar “”Manu qonunlari”da ham o’z aksini topgan. Unga ko’ra, hatto podshoh ham o’zining yuksak va ilohiy maqomiga qaramay, braxmanlarni hurmat qilishi, ularning maslahatiga yurishi, ulardan Veda ta’limoti g’oyalarini va davlatni boshqaruv san’atini o’rganishi shart bo’lgan. Bundan ko’rinib turibdiki, o’sha davrda Hindiston jamiyatida braxmanlar kastasining mavqei balib, bo’lgan, ular faqat ilohiyat targ’iboti bilan shug’ullanibgina qolmay, mamlakat siyosiy hayotida ham fa’ol qatnashganlar. Hokimiyat tomonidan braxmanlarga etarlicha ahamiyat berilgan va barcha shart-sharoit, huquq hamda imtiyozlar yaratilgan. Tarixiy manbalar shuni ko’rsatadiki, braxmanlar har qanday soliqlardan, jazolardan ozod etilgan.^1.
Kshatriy deb nomlangan ikkinchi toifa vakillari-jangchilarni Braxma o’z qo’llarida yaratilgan emishki, bosh jangchi podshodir. Mamlakat xavfsizligini ta’minlash vazifasi bu kastaning asosiy vazifasi, deyiladi «Manu qonunlari» da.
Birinchi va ikkinchi toifa vakillarini o’z mehnati mahsuli moddiy ne’matlar bilan ta’minlash vazifasi yuklatilgan kasta vakillari bu-dehqon va hunarmandlar toifasi hisoblangan. Ularni xudo Braxma o’z biqinidan yaratgan, degan g’oya ilgari suriladi.
Xudo Braxma o’zining loyga botgan oyoqlaridan eng quyi toifani ya’ni shudralarni yaratgan. Shudralar xizmatkorlar, yuqoridagi kasta vakillarining doimiy xizmatidagi kishilardir. Ularning Hindiston jamiyatida o’zidan yuqoridagi kasta vakillariga nisbatan huquqlari juda ham cheklangan. Hindiston qonunlari ularning manfaatlarini deyarli himoya qilmasdi. Ular boshqa toifadagilar bilan ijtimoiy va mulkiy teng ko’rilmas edi. Shudralar doimo boshqa qabilalar va ko’chib kelganlar hisobiga ko’payib borgan. Ularga er, mol-mulkka egalik huquqi man etilgan, ular braxman, kshatriy va vayshiylarning xizmatini qilib kun ko’rishga majbur bo’lganlar. Agar o’z xizmati evaziga ozroq er yoki mol-mulk to’plashsa, shuni ham turli bahonalar bilan ko’pincha xujayinlar tortib olib qo’yish holati tez-tez takrorlanib turgan. Shudralar jinoyat qilsa, boshqa yuqoridagi toifa vakillaridan ko’ra, ayovsiz jazolangan. Uning o’limiga guyoki biror bir hayvon, masalan, mushukning o’limiga qaragandek qarashgan.
Ularning davlat boshqaruvida ishtiroki butunlay cheklab qo’yilgan edi.
Braxmanizm aqidasi talqinicha, Braxma kohin-braxmanlarni o’z og’zidan yaratgan Shuningdek, “Manu qonunlari”da hind jamiyatining eng tuban, yuqoridagi to’rt kastaning birortasiga ham kiritilmagan, toifasiz odamlar haqidagi qoidalar mavjud.
Ular hazar qilinadiganlar-chandallar deb atalar edi. Chandallar eng iflos ishlarni bajaruvchilar, masalan, axlat tozalash, o’lgan hayvonlar terisini shilib olish kabi yumushlarni amalga oshirish bilan shug’ullanuvchi odamlar edi. Chandalar bilan boshqa toifalar vakillariga har qanday munosabat ta’qiqlangan. Muloqatda bo’lish tugul hatto ularga tegib ketish ham harom, gunoh hisoblangan. Chandallarning kiyimi kafandan, ovqati siniq tovoqdan, zeb-ziynatlari toshdan temirdan bo’lish buyurilan. Ularga bir joyda mukim yashash mumkin bo’lmay, doimo ko’ch-ko’roni bilan bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurish kerak bo’lgan. Yashash uchun joylashgan erlari qishloqlardan olisda bo’lishi kerak edi. Hindiston qonunlari ularni umuman himoya qilmagan.
Barcha kasta a’zolari faqat o’zi tegishli kasta a’zosi bilan oila qurish, nikohdan o’tishi shart bo’lgani holda, chandallarning farzandi ham boshqa kasta avlodi kabi chandal bulib, ularning bolasi tug’ilgan kunidan boshlab harom, nopok hisoblangan.
Varnalar uzluksiz davom etgan, avloddan - avlodga meros tariqasida o’tib borgan. Jamiyatda insonning o’rni, mavqei uning varnasiga qarab belgilangan. (“Varna hindcha, rang”, “usul”, “mohiyat”, “kasta”, ma’nosini beradi”)¹.
Braxmanlar odamlar o’rtasida Braxmanizm mafkurasi g’oyalarini keng yoyishga, “Manu qonunlari”ni mustaxkamlashga intilganlar. Odamlar ongi va qalbiga braxmanizm mafkurasini singdirish usul va vositalarini izlaganlar, turli yo’llarini qidirganlar. Ular agar kimki Braxma qoidalariga qorshi chiqsa, narigi dunyoda xudo Braxma tamonidan qattiq jazolanadi, uning ruhi bu dunyoga qayta kelayotganda hazar qilinadigan odamlarning yoki biror hayvonning, masalan, qurtning tanasida paydo bo’ladi. Braxma qoidalariga qat’iy amal qilganlarni esa xudo u dunyoda mukofotlaydi, ya’ni uning ruhi oliy toifadagi odam tanasida qayta jonlanadi, degan g’oyalarni ilgari surgan.
Hind jamiyatida mavjud kastachilik tuzumi mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy taraqqiyotiga muayyan tarzda to’sqinlik qilgan. Odamlarning ijtimoiy tabaqalanishi, tabaqalar o’rtasida mavjud o’zaro tafovutlar ba’zi tabaqa taraqqiyoti davom etgani holda, ba’zi tabaqa vakillarining hayotini og’ir kechishiga olib kelgan.
Ijtimoiy tafovutlar odamlar o’rtasidagi tengsizlikni kuchaytirgan, turli ziddiyatlarni, muommolarni keltirib chiqargan. Braxmanizm ta’limotidagi kastachilik inson insondan yuqori, inson inson ustidan ustun, xukmron g’oyasini ilgari surgan. Natijada, aholi tabaqalari o’rtasida o’zaro


^{1. A.Chanьshev. Filosofii drevnogo mira. M. 2001 y. 34 – bet.}

munosabatlarning mustahkamlanishiga yo’l qo’ymagan. Hind jamiyatidagi mavjud qonunlar kasta a’zolari o’zidan yuqori kastaga mansub kishini hurmat

qilishi va bo’ysunishini talab etadi.
Hind quldorlik tuzumi uchta oliy tabaqa a’zolarini to’rtinchi toifa a’zolari-shudrolardan ustun qo’yadi. Ular o’rtasida shunday mustaxkam chegara o’rnatadiki, oqibatda shudralar o’zidan yuqori tabaqa vakillariga nisbatan har tamonlama kamsitiladi.
Masalan, “Manu qonunlari”da braxman shudraga maslahat ham, ovqat qoldiqlarini ham bermasligi, ularga muqaddas qonunlarni ham o’rgatmasligi kerak, degan qoidalar mavjud.
Hindistonda vujudga kelgan kastachilik sistemasining asosiy maqsadi bo’ysundirilgan tub joy aholisining ustidan istilochi oriylar hukmronligini mustahkamlash, urug’ va quldor aristokratiyasi manfaatlarini himoya qilish va braxman-kohinlar, jangchi- kshatriylar hukumronligi va ustunligini mustahkamlashga qaratilgan. Mavjud kastachilik bu erda qadimgi hind quldorlik tuzumini himoya qilishga, kambag’al qatlamlar manfaatlarini kamsitishga, odamlarni doimo toqat-itoatda saqlashga asoslangan qonunlar mavqeini oshirishga xizmat qildi.
Barcha qadimgi davlatlar tarixida bo’lgani kabi Hindiston tarixida ham «Manu” qonunlari» podsho va uning jamiyatdagi mavqeiga alohida urg’u beradi. U “odam qiyofasidagi ulug’ ilohdir” deya hind hukumdori shaxsini ilohiylashtirdi va mutloqlashtirdi. U guyoki barcha qonunlarni biladigan dono, to’g’ri so’z, haqqoniy odam va o’zining saxiyligi, adolatparvarligi, g’ayrati tufayli eng oliy baxtga muyassar bo’lgan emish. Unga jinoyatchilarni jazolash, faqat ungagina cheklanmagan hukumronlik huquqi berilgan.
“Manu qonunlari”ga ko’ra, faqat jazogina odamlarni itoatda, mutelik saqlab turish vositasi. Jazoning mavjudligi odamlar o’rtasidagi tartibni, tinchlikni saqlaydi, agar qonun bo’lmasa, kastalar buzulib ketgan, odamlar bir-birlarini yo’q qilar edi.
Braxmanizm mafkurasi braxmanlar tamonidan jamiyat a’zolari o’rtasida targ’ib-tashviq etildi, “Manu qonunlari” orqali hind jamiyatida kastachilikni mustahkamlashga intilgan. Ammo kastachilik jamiyatning taraqqiy etishiga to’sqinlik qilmoqda edi. Buni anglab etgan kishilar o’rtasida braxmanizm ta’limotiga qarshi fikrlar, qarashlar paydo bo’ldi. Inson varnasiga qarab emas, u bu dunyoda sayi-harakatlari orqali taqdirga ega bo’ladi. Faqat imtiyozli varna vakili emas, qaysi varnaga mansub bo’lishdan qat’iy nazar, shaxsiy intilishi orqali komillikka erishgan har bir kishi braxman bo’laoladi, degan qarashlar braxmanizm aqidalarini inkor etdi. Bu qarashlar asosida miloddan avvalgi 6-5 asrda Buddizm ta’limoti vujudga keldi.