Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

4 - masala. Yunon siyosiy ta’limotlarining qadimgi Rim mafkuralari rivojida tutgan o’rni.

Antik yunon falsafasi negizida ijtimoiy-siyosiy ta’limotlar vujudga keldi. Yunonistondagi demokratiya bilan aristokratiya o’rtasidagi kurash bu erda siyosiy – mafkuraviy taьlimotlarning rivojiga zamin bo’lib xizmat qildi. O’sha davrga xos ilk falsafiy bilimlar, mafkuraviy karashlar mavjud iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy sharoit bilan birga rivojlanib boradi.

Qadimgi Yunonistonda mil.av. VII asrlarda shakllangan polis demokratiyasi va intellektual erkinlik, aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi, ilmiy tafakkur taraqqiyoti falsafaning rivojiga qulay sharoit yaratgan. Falsafiy tafakkurning rivojlanishi qadimgi yunon madaniyati, demokratiyasi, siyosiy, huquqiy axloqiy va mafkuraviy ongi taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan.
Qadimgi Yunonistonda vujudga kelgan ilk falsafiy qarashlarning negizini hayot, borliq, makon va vaqt bilan bog’liq falsafiy g’oyalardan tashqari o’sha davr yunon jamiyati taraqqiyotini, muommolarini o’zida aks ettirgan ijtimoiy-siyosiy mafkuralar ham tashkil etadi.
Dastlab yunon polislarida vujudga kelgan ijtimoiy – siyosiy ta’limotlar keyinchalik qudratli Rim imperiyasiga qadar yoyildi, ya’ni qadimgi yunon siyosiy mustaqillikni qo’ldan bergach, ijtimoiy – siyosiy taьlimotlarning rivojlanish jarayoni Rimga o’tdi.
Qadimgi yunon falsafasini, undagi ijtimoiy siyosiy qarashlarni o’zida mujassam etgan va bu g’oyalarni Rim imperiyasiga ham etkazib bergan falsafiy maktablarning xizmati, o’rni kattadir. Milet maktabi, Gereklet maktabi, Eley maktabi, Atomistlar maktabi – bularni rim falsafasining davomi deyish mumkin. Seneka, Mark Avreliy, Tut Lukretsiy Kar va boshqalar ijodida ellinizmga xos xususiyatlarni ko’rishimiz mumkin:

• 
  qadimgi yunon va qadimgi Rim falsafasining o’zaro ta’siri hamda antik falsafa sifatida uyg’unlashuvi;
  
• 
  falsafa, faylasuflar va davlat institutlarining o’zaro yaqinlashuvi;
  

- inson, jamiyat va davlat muommolariga bo’lgan qiziqishning kuchayishi;
Qadimgi yunon faylasuflari asarlarida ilgari surilgan ijtimoiy-siyosiy g’oyalarni qadimgi Rim ta’limotchilari qarashlarida ham ko’rish mumkin.
Chunonchi, mil.av. V asr o’rtalarida Rimda plebeylar yozma qonunlar talab qilishgan bir paytda Rim vakillari Yunonistonga u erdagi qonunchilik, ayniqsa Salon qonunlari bilan tanishish uchun yuborilgan edi. Natijada Rimning tarixida katta rolь o’ynagan XII jadval qonunlari yaratildi. Suqrot, Aflotun, Arastu, Polibey kabi yunon mutafakirlarining g’oyaviy qarashlari qadimgi Rim mualliflariga katta ta’sir ko’rsatgan. Masalan, Demokritning odamlarning ma’lum tartibli siyosiy xayoti, davlat va qonunlar yaratilganguniga qadar bo’lgan taraqqiyoti haqidagi, Epikurning davlat to’g’risidagi shartnomaviy kelishuvga asoslangan mulohazalari Tut Lukretsiy Karning “Buyumlar tabiati haqida” dostonida rivojlatiriladi.
Yunon ta’limotchilarining adolatli siyosat, davlat shakllari, boshqaruvning aralash shakli to’g’risidagi qarashlari rim ta’limotchilari qarashlarida asosiy manba bo’lib xizmat qildi. Rim mualliflari o’z asarlarida faqat yunon mutafakkirlarining bu g’oyalarini aynan ko’chirib olmasdan, ularga suyangan holda va o’sha davr Rimdagi ijtimoiy-siyosiy sharoitni mafkuraviy talqin etadilar.Ularning g’oyaviy qarashlarida davlat va jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liq mushtarak g’oyalar, mafkuralar borligiga duch kelamiz.
Buyuk yunon faylasufi, Arastu, davlatni tabiiy taraqqiyotning natijasi, deb tushuntiradi. U davlat shakllaridan politiya shaklini ideal davlat sifatida qaraydi va politiyada davlatni umumiy manfaat yo’lida ko’pchilik boshqarishini aytib o’tsa, Rim faylasufi Tsetseron esa davlatni xalqning umumiy ishi sifatida baxolaydi - “xalq odamlarning shunchaki yig’indisi emas, balki manfaatlar umumiyligi va huquq masalasida o’zaro kelishuvga erishgan ko’pchilikning yig’indisidir”
Lukretsey Kar esa o’z ijodi davomida tez-tez yunon faylasufi Demokrit ta’limotiga murojaat etgan holda, jamiyat rivojini evalyutsion jarayon, deb bildi.
Qadimgi yunonistonliklardan farqi o’laroq, Rim ta’limotchilari o’zlarining asarlarida ijtimoiy-siyosiy qarashlarni keng yoritib berishga va o’sha davr tarixiy voqealarini to’laligicha aks ettirishga intilganlar.
Yunon ijtimoiy-siyosiy ta’limoti rivojlanib borib, dunyoga etuk va buyuk allomalarni, faylasuflarni yaratdi. Ularning ta’limotlari Rim ijtimoiy-siyosiy ta’limotlar taraqqiyotiga juda katta ta’sir qildi.
Qadimgi yunon faylasuflari kabi rim faylasuflari ham o’z g’oyalari orqali Rim ijtimoiy siyosiy fa’oliyatida fa’ol ishtirok etdi.