Jahon siyosiy mafkuralari tarixi tayanch iboralar avangardizm

KAPITALIZM  —  xususiy  mulk,  bozor  iqtisodiyoti  va  demokratik  in-tlarga 

asoslangan jamiyat turi. Ijtimoiy tafakkurning turli oqimlarida K. — erkin tadbirkorlik 

tizimi,  industrial  jamiyat  taraqqiyotining  bosqichi,K.  ning  hoz.  davri  esa  —  «aralash 

iqtisodiyot»,  «postindustrial  jamiyat»,  «axborot  jamiyati»  va  b.  sifatida  ta’riflanadi. 

Marksizmda  K.  —  i.ch.  vositalariga  xususiy  mulkchilikka  va  yollanma  mehnatning 

kapital tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, 

deb  talqin      etiladi.K.  14—15-a.larda  Italiya  (savdo)  va  Gollandiya  (manufaktura) 

shaharlarida  yuzaga  kelib,  16-a.dan  boshlab  Yevropada  dastlabki  sarmoya  (kapital) 

jamg’arish deb atalmish jarayon natijasida qaror topdi. K.ning hoz. shakllariga qisqa 

muddatli  (davriylikka  va  inflyatsiyaga  qarshi)  va  uzoq  muddatli  (makroiqtisodiyot) 

davlat boshqarib turishi kiradi. Bu bevosita (qonunlar va ma’muriy hujjatlar orqali) va 

bilvosita (soliqlar, davlat byudjeti xarajatlari, amortizatsiya siyosati orqali) boshqarish 

shakllarida amalga oshiriladi.  

JAYNIZM — 1) Hindistonda tarqalgan dinlardan biri (qariyb 3 mln. kishi e’tiqod 

qiladi).  Mil.  av.  6-a.da  paydo  bo’lgan.  Rivoyatlarga  ko’ra,  J.  asrlar  osha  24  ustoz-

payg’ambar orqali yetib kelgan. Bularning eng so’nggisi Jinna (ya’ni g’olib, dinning 

nomi  shundan)  va  Maxavira  taxallusini  olgan  Vardxamana  bo’lib,  shu  din  asoschisi 

hisoblanadi. J. qad. hind jamiyatidagi qarbiylar (kshatriy) b-n ruhoniy — brahmanlar 

o’rtasidagi  ijtimoiy  ziddiyatlarning  keskinlashuvi  oqibatida  vujudga  kelgan.  J.da 

markaziy  o’rinni  jon  haqidagi  ta’limot  egallaydi.  Bunga  ko’ra,  inson  joni  barcha 

qilmishlari  uchun  javobgar,  chunki  bu  qilmishlar  karma  konuni  asosida  ro’y  beradi, 

karma  qonuni  tanni  jon  b-n  bog’laydi,  insonni  yerdagi  ishlarga  zanjirband  etadi  va 

uning  keyingi  qayta  tug’ilishlarini  belgilab  beradi.  Kishilar  «o’z  jonini  o’zi  xalos 

qilishi», «qayta tug’ilishlardan ozod bulishi» mumkin. Bunga erishish uchun Jinnaga 

e’tiqod  qilish,  Jinna  ta’limotiga  ishonish,  Jinna  belgilagan  axlok,  me’yorlariga  rioya 

qilishi  kerak.J.da  axloqiy  kamolatga  yetishishning  va  karma  konunidan  qutulishning 

birdan-bir  yo’li  zohidlik  hisoblanadi.  2)  falsafiy  ta’limotlardan  biri.  Mil.  av.  2—  1-

a.larda  J.  dini  asosida  shakllangan.  J.  falsafasining  asosiy  manbai  «Jayna  sutra» 

(«Jayna  aforizmlari»)  hisoblanadi.  J.  falsafasiga  tatvalar  —  mohiyatlar  haqidagi 

---

ta’limot asos qilib olingan. Ikki asosiy tatva bo’lib, biri — mohiyati ong bo’lgan ruh 

(jiva),  ikkinchisi  —  ruh  bo’lmagan  hamma  narsa  (ajiva).  Ruh  bulmagan  narsa 

(materiya) sezish, eshitish, hid, rang va ta’m sifatlariga egadir.Inson faqat o’zini ozod 

qilishi mumkin; boshqa odamga yordam berish mutlaqo bo’lmagan va iloji yo’q narsa. 

J. falsafiy tizimi hoz. vaqtgacha deyarli ilk ko’rinishida saqlanib qolgan.