Jahon adabiyoti tarixi

Shahar adabiyoti. O‘rta asr shaharlarida ishlab chiqarishning o‘sishi hunarmandchilikning rivojlanishiga olib keldi. XII asrdan boshlab savdo-sotiq va hunarmandchilik markazi sifatida shaharlarning mavqyei osha boshladi. Shaharlarning rivojlanishi barobarida feodal aloqalarga qarshi bo‘lgan burjua sinfi shakllandi. Borliqqa nisbatan ideal qarashda bo‘lgan ritsarlik she'riyatidan farqli ravishda shahar adabiyoti hushyor, hozirjavob va real hayotga yaqinligi bilan ajralib turadi. Shahar adabiyoti ritsar adabiyotidagi janrlarni aynan o‘zicha qabul qilmasdan, ularni qayta ishlaydi va faqat shaklini o‘zgartirish bilan kifoyalanmasdan, uslubiga ham qator o‘zgarishlar kiritadi. Ritsar poeziyasidagi o‘ta nafislik va san'atpardozlik xalqchil va real tasvirlar bilan almashinadi.
Go‘zal xonim uchun har qanday sarguzashtlardan qaytmaydigan va o‘z nayzasini sindirishga ham tayyor turadigan ritsar o‘rnini endi aql-idrokli, epchil va mehnatni qadrlaydigan qahramonlar egallay boshlaydi. Bu yangi qahramonlar zehni o‘tkir va chaqqon dehqon, xushchaqchaq jonglyor, hiylakor xizmatchi va boshqalar bo‘lib, ular e'tiborli guruhdan chiqqanligi bilan gerdayadigan hukmron tabaqa vakillari, xususan, ochko‘z va firibgar cherkov knyazlari va monaxlar ustidan kuladilar.
Shahar adabiyotida yangi janrlar paydo bo‘ldi. Ana shunday janrdan biri fablio hisoblanadi. Fablio kichik she'riy hikoya bo‘lib, uning asosiy maqsadi tinglovchilarni kuldirib, ko‘nglini ko‘tarishdan iborat bo‘lgan. Fablioning stili (uslub) mukammal bo‘lmagan, aksariyat hollarda ularning qofiyasi sodda edi. Hikoyalarda hayotdan olingan qiziqarli voqealar, latifalar bayon qilingan. Fablioning markazida chaqqon, abjir, aqlli qahramon turadi. Keyinchalik alohida fabliolar bunday qahramon atrofida birlashtirilib, yaxlit holatga keltirilgan va shu tarzda roman paydo bo‘lgan. Turli e'tirozlarni bir qahramon atrofiga jipslashtirish natijasida o‘rta asrlarning eng mashhur asari “Tulki haqida roman” paydo bo‘lgan. Fablio ma'lum darajada keyingi davr Yevropa adabiyotiga ta'sir qo‘rsatdi. Molyerning “Zo‘raki tabib” komediyasida, Lafontenning “Ertaklari”da fablio syujeti, uslubi ko‘rinadi. Germaniyada fablioning ta'siri ostida zamonaviy hajviy ruhdagi realistik hikoya-shvanklar yuzaga keladi. Ayniqsa, Shtrikkerning “Pop Amis” haqidagi hikoyalar turkumida fablioning ta'siri yaqqol ko‘rinadi.
“Tulki haqida roman” shahar adabiyotining xarakterli asarlaridan biri hisoblanadi. U Yevropa xalqlari o‘rtasida keng tarqalgan tulkining qilmishlari to‘g‘risidagi ertaklar asosida yuzaga kelgan. Sal kam bir asr (XII asrning oxirlari, XIII asrning boshlari) mobaynidagi voqealarni qamrab olgan bu roman-epopeyaning yaratilishida ko‘p avtorlar qatnashgan. Turli hikoyalardagi qahramonlar xarakterining umumiyligi bu hikoyalarning birlashib yagona roman sifatida shakllanishiga imkon bergan.
Shaharlarning rivojlanishi shahar tabaqalarining feodal hukmronlariga qarshi kurashini ham keskinlashtiradi. Shahar tabaqalari adabiyotdan o‘z dushmanlariga qarshi kurash qiroli sifatida foydalanadilar. Masalan, “Tulki haqida roman” da epchil, dono va tadbirkor tulki Renarning qo‘pol va qonho‘r bo‘ri Izengrim bilan olib borgan kurashlari tasvirida roman avtorlari shaharliklarning manfaatini ifodalab, hukmron feodal din ahllariga qarshi yovsiz o‘t ochadilar. Feodal olamining vakillari – vahshiy tabiatli qo‘pol kuchlar epchil tulkiga masxara bo‘ladilar. Qirol arslon Nobol, saroy voizi eshak Boduen, qirollik armiyasining jarchisi xo‘roz Shanteklar, beso‘naqay ayiq Bryon (yirik feodal), yovuz, qo‘pol va ochko‘z bo‘ri Izengrim (o‘rta darajadagi ritsar) obrazlarida feodal hukmronlarining xulq-atvorlari fosh qilinadi. Tovuq, quyon, chittak va boshqalar oddiy kishilar obrazi sifatida beriladi.
Fransuzcha “Tulki haqida roman” feodal tartiblariga qarshi o‘tkir satira edi. U Yevropaning ko‘p tillariga tarjima qilinadi.
Fransua Viyon (1431-1463 y. keyin). Fransua Viyon ijodi o‘rta asrlar fransuz she'riyatini yuksak cho‘qqilarga ko‘targan va istiqboldagi muvaffaqiyatlarining darakchisi bo‘lgan deyish mumkin. Viyonning hayoti va ijodi o‘rta asr dunyoqarashi inqirozining tipik namunasi xisoblanadi. Kambag‘al oilaning farzandi bo‘lgan Fransua de Monkorbe uni tarbiyalagan uzoq qarindoshi, Parij kapellani¹⁷ Gilom Viyonning familiyasini qabul qiladi. 1453-yili o‘qishni tugatib magistr darajasini oladi. 1455-yili ruhoniylardan biri bilan janjallashib qolib, uni xanjar bilan urib o‘ldiradi. Xibsga olingan Fransua o‘zini himoya qilganligini isbotlay olgani uchun ozodlikka chiqariladi. Bir yildan keyin bir necha sheriklari bilan katta o‘g‘irlik sodir etgach, Parijdan qochadi. Parijdan ketar ekan, u hazilomuz “Kichik vasiyat” poemasini yozadi va hamtovoqlariga o‘zining mayda-chuyda buyumlari va sud jarayonini vasiyat qilib qoldiradi. Shu paytdan boshlab Viyonning 6 yil davom etgan darbadarlik hayoti boshlanadi. U 1457 yilda shahzoda Karl Orleanskiy tomonidan uyushtirilgan shoirlar ko‘rigida ishtirok etadi. Shundan keyin shoir kokilyarlar¹⁸ guruhiga qo‘shiladi, o‘g‘rilar jargonini o‘rganadi, hatto bu tilda balladalar ham yozadi. 1461-yili noma'lum sabablarga ko‘ra Myon-syur-Laur shahri qamoqxonasiga tushadi.
1462-yili Viyon Parijga qaytadi va o‘zining “Katta vasiyat” dostonini yozadi, shu yilning noyabr oyida yana qamoqxonaga tushadi, dekabr oyida Papa mahkamasining kotibiga suiqasdda ayblanib o‘lim jazosiga maxkum etiladi. Aynan shu kunlarda u mashhur “Osilganlar haqida ballada”sini yozadi. 1463-yilning 5-yanvarida o‘lim jazosi bekor qilinib 10 yilga Parijdan badarg‘a qilinadi. Viyonning shundan keyingi hayoti haqida ma'lumotlar saqlanib qolmagan. Viyonning eng asosiy adabiy merosi darbadarlikda yozilgan bir nechta she'rlarini ham o‘z ichiga olgan “Katta vasiyat” dostoni hisoblanadi. Asarda shoir turli buyumlar bilan birgalikda bir necha insonlarga o‘z she'rlarini ham vasiyat qiladi. Shu tarzda asar Viyonning haqiqiy “poetik vasiyati”ga aylanadi. Shoirning ijodi Masho maktabi an'analari bilan bog‘liq bo‘lsa ham, undagi obrazlar tizimi, mavzu ko‘lami, xis-tuyg‘ularning xarakteri, ya'ni uslubi va dunyoqarashi tubdan farq qiladi. Hayotning o‘tkinchiligi, foniylik, har qanday go‘zallikning nobud bo‘lishi g‘oyasi shoir she'riyatining asosini tashkil qilgan.
Bir qarashda Viyon poeziyasi o‘rta asrlar uchun an'anaviy bo‘lib tuyulishi mumkin, u balladalar, rondo(she'rning ayrim misralari ma'lum tartibda takrorlanadigan turi), qo‘shiqlar yozdi, mavzu, ohang, badiiy usullarini meros qilib oldi. Biroq ularga ko‘r-ko‘rona ergashmadi, balki ularni kengaytirib, mavzu ko‘lamini chuqurlashtirdi, falsafiy ruh bag‘ishladi . Shuning sababdan Viyon she'riyati, o‘tmishdoshlari bilan qiyoslaganda, haqiqiy poetik inqilob bo‘ldi. 1456 yili shoirning yumor, kinoya, hazil-mutoyibaga yo‘g‘rilgan “Le”(yoki “Kichik vasiyatnoma”) dostoni yaratildi. Viyonning asosiy asari – “Vasiyatnoma”, keyinchalik shoirning hayotlik paytidayoq uni “Katta vasiyatnoma”(1461y) deb atay boshlaganlar: doston 186 she'riy band, 16 ta ballada, 3 rondodan iborat. Viyon ijodining ta'siri XVI asrdan boshlab fransuz adabiyotida yaqqol namoyon bo‘ladi. Rable, Lafonten, Molyer, T.Gote va Gyugolar uning ijodi ta'sirida bo‘lgan bo‘lsalar, Bualo hamda Volter ijodiga yuqori baho berganlar.