Mavzu: chet el bolalar adabiyoti. Aka-uka grimmlarning ijodi

MAVZU:CHET EL BOLALAR ADABIYOTI. AKA-UKA GRIMMLARNING IJODI

REJA:

1.Grimmlarning ―Zolushka‖, ―Qor qiz‖ ertaklarida qizlar obrazining badiiy asosi

2. 
   Grimmlar ijodida majoziy obrazlarga xos tasvir
   
3. 
   Grimmlarning jahon ertakchiligida tutgan o‘rni
   
4. 
   Chet el adiblari ertaklari bilan o‘zbek xalq ertaklari orasidagi mushtaraklik
   

X!X asrga kelib, Germaniyada xalk ogzaki ijodiga kizikish Uygonish davriga nisbatan xam kuchayib ketadi. XVIII asrning oxirlaridayok tanikli nemis yozuvchisi Iogann Karl Muzeus tomonidan «Nemis xalk ertaklari»ning nashr kilinishi natijasida nemis adabiy ertakchiligiga asos solingan edi. Juda kup nemis yozuvchilari, jumladan Ernst Teodor Amodey Gofman (1776—1822), Vilgelm Gauf (1802—1827) va boshkalar xalk ertaklarini kayta ishlash, folklor motivlarida ertaklar yaratish sox.asida ancha muvaffakiyat kozonadilar. Xalk ertaklariga kizikish, ularni kayta ishlash, yangi ertaklar ijod etish uz navbatida nemis adabiyotida bolalar kitobxonligining doirasini xam kengaytirib yubordi.

Aka uka (Yakob 1785—1863, Vilgelm 1786—1859) Grimmlar Marburg universitetida ukib yurgan choglaridayok urta asr nemis tarixi va madaniyati, xukuk, va mifologiyasi, xalk ogzaki ijodi xamda til va adabiyoti bilan shugullana boshladilar.

Ukish, uz ustilarida kattik, ishlash Grimmlar uchun baxt yuli buldi. Ular avval Gyottingen, keyinchalik esa Berlin universitetining professorlari buldilar. Yakob nemis tili tarixi grammatikasini mifologiya bilan, Vilgelm esa urta asr nemis adabiyotini xalk ogzaki ijodi bilan chogishtirgan xolda urgana boshladilar. Nemis xalk ogzaki ijodining gullab yashnashiga, olam kezishiga bir kuprik yasadilar. Nixoyat, 1812 yilda Grimmlar tomonidan yaratilgan ertaklarning birinchi jildi "Bolalar va oilaviy ertaklar" yuzaga keldi. 1815 yilda ikkinchi jild, 1822 yilda esa xar ikkala jildni umumlashtiruvchi uchinchi jild bosilib chikdi.

Grimmlar ertaklarning kupchiligini bevosita ertak aytuvchilardan tinglab, ba‘zilarini esa dexkonlar bilan suxbatlashib yozib oldilar. Xalkdan olingan ertaklarning xar biri Grimmlar tomonidan kayta ishlanib, badiiy tus berib, yana xalkka kaytarildi.

Grimmlarning uch jildlik kitoblariga ikki yuzdan ortikrok ertaklar jamlangan bulib, unda mualliflar kuprok, afsonaviy, maishiy va xayvonlar xakidagi ertaklarni umumlashtirishga xarakat kilganlar. Xar bir ertakda saxiylik, mexnatsevarlik, botirlik kabi fazilatlar bilan birga, kurkoklar ustidan kulish, dangasalik va yolgonchilikni kattik, koralash birinchi urinda turadi. Shunisi dam kuvonchliki, kupincha Grimmlar ertaklarining asosiy kaxramonlari, shox va shaxzodalar emas, balki kambagal, beva bechoralarning ugil kizi, chupon yoki soldat buladi. Ular uzlarining ibratomuz ishlari bilan ertak tinglovchida chukur taassurot koldiradi.

Akl bilan ish kurish, bilimdonlik "Tilla goz", "Shishadagi arvox", "Uch aka uka" ertaklarida yaxshi berilgan.

Grimmlarning dunyoga mashxur bulgan "Zolushka", "Kor kiz" ertaklarining kaxramonlari xammadan turtki yeydigan, sukish eshitadigan va eng past xolda kiyin yumushlarni bajaradigan kizlar bulib, ertak davomida uzlarining xalol mednatlari, yokimli suz va tabassumlari bilan baxtiyor buladilar.

Grimmlarning "Kuyon bilan tipratikan", "Buri va tulki" asarlari masal janriga yakin turishi kitobxonda katta taassurot koldiradi. «Yalkov Geys», «Gansning baxti», «Botir tikuvchi», «Yosh paxlavon», «Bremen musikachilari» kabi ertaklari uzbek bolalarning xam sevimli asarlariga aylanib kolgan. «Yosh paxlavon» ertagidagi botir obrazi kichik maktab yoshidagi bolalarda katta kizikish uygotadi. U xalol, pok, inson. U rostguylik, tugri suzlik shaydosi. Shu sababga kura u yulida uchragan dar kanday tusik, va govni shoshilmay, jasorat va mardlik bilan yengadi, maksadiga erishadi.

"Botir tikuvchi"ning syujeti kupchilikka yaxshi tanish. Kaxramon nogaxon bir nechta pashshani bir urishda nobud kilish bilan uziga uzi botir, dovyuraklik tamgasi — shiorini yozib yelkasiga osib oladi. U uz baxtini, takdirini sinab kurish, peshonasida borini kulga kiritish maksadida safarga otlanadi.

Botir tikuvchi tadbirkor, epchil chakkon. Yotib kolguncha otib kol kabilida dovyuraklik bilan ish kurishi unga katta shuxrat keltiradi. Puxta pishikligi bilan gorda bedisob devlar ustidan rolib chikdsi. Dev kutarib olgan daraxt shoxlari ustida kush kabi utirishi, devning savollariga kurxmay, ustalik bilan javob berishi asrlar osha kitobxonni dayratga solib kelmovda.

Botir tikuvchi uchun ogir sinov urmondagi ikki padlavon bilan «olishuv» buldi. Podsho tomonidan ikki paxlavonni maglub kilish vazifasini olgan botir tikuvchi tavakkal kilib yulga tushadi. Ustlariga tosh tashlash bilan ular urtasida nifok, chikaradi. Ikki jangchi bir birini tosh bilan urib nobud kiladi.

Urmondagi shoxdor madlukdni maglub kilgan ertaklardagi kabi tadbirkor yigit bilimdonlik, uylab ish kurish bilan shoxdor maxluk, ustidan golib chikadi.

Botir tikuvchining yumshok, suzligi, muloyimlik bilan ish kurishi yosh kitobxonda yaxshi taassurot koldiradi. Ularda dam xuddi usha botir tikuvchi kabi yetuk insonlar bulishga, botir, paxlavon bulishga xavas uygotadi.

Aka - uka Grimmlarning kaysi asarini olmang, xammasida xam eng avvalo mexnatkashlik, mexnatga muxabbat goyasi ilgari suriladi. Ikkinchidan, xar kanday xolda xam, xar kanday mushkul ish boshiga tushganda dam usha kaxramon chora kidiradi, tadbirkorlik, ishbilarmonlik yulidan boradi va ofatdan kutiladi. Masalan, "Tulki bilan Gozlar" i olaylik Tulki kabi xiyla va makr ishlatadigan jonivor bulmasa kerak Grimmlar ularga karama karshi kidlib gozlar obrazini yaratishadi.

Gozlar dar doim chorasiz — bush, begam dayot kechiradilar. Grimmlarda vakti kelganda usha boki begam gozlar dam sergak, tetik, tadbirkor, ishbilarmon bulib ketishlarini, xayotda uzlarini ximoya kila bilishlarini, olgir, muttaxam tulkilarni xam dogda koldirishlarini kuzatdik

Tulki utlovda yurgan gozlarni yemokchi buladi. Ular ulimlari oldidan bitta kushik, aytib, sungra tulkiga yem bulishlarini suraydi. Ammo uzundan uzok, "gaga "lari tulkini zeriktiradi, uning tinka madorini kuritadi, axiyri goz uljadan voz kechishga majbur buladi. Mana siz xam tinglab kuring:

Dastlab bitta goz kushik, aytibdi. Uning kushigi mana bunaka uzundan uzok ekan: "Ga, ga, ga, ga, ga,ga,ga,ga!".

Undan keyin ikkinchi goz jur bulibdi: "Ga, ga, ga, ga, ga, ga, gagaga!.."

Undan keyin uchinchi goz: Ga gaga, gagaga, gagaga, gagaga!! — deb kushik boshlabdi.

Ulardan sung turtinchisi xonish kilibdi: "Ga, gaga, ga, gagaga, gagaga, gagaga".

Turtinchi! gozdan keyin beshinchi goz xam: "Gagaga, gagaga, deb kushik, boshlabdi.

Oxiri damma gozlar birgalikda kichkirib: "ga, ga, ga, ga" lashishga tushibdilar: "Ga, gaga, gagaga, gagaga, gagaga, gagaga"...

Kachonki gozlar kushigi tamom bulsa, ertak dam tugaydi. Shundagina tulki gozlarni yeydi.

Birok; aklli gozlar kushikni tuxtatishni uylashmabdi. Ular xozir dam: "gagaga, gagaga", — deb kichkirishib turishgan emish.

Bir suz bilan aytganda, Aka uka Grimmlar bir umr kichkintoylarning suyukli ertakchilari bulib koldilar.