Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv

Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap komponentlari bir-biriga "tenglik" yoki "tenglanish" ohangi vositasida birikadi. Bog’lovchisiz qo’shma gap bog’lovchili qo’shma gapning hamma turiga emas, faqat biriktiruv va zidlov munosa-batini ifodalovchi turlarigagina sinonim bo’lib keladi: Qiyoslaylik: 1. Ro’zimatning rangi o’zgardi va ko’zlarida hamisha o’ynab turadigan tabassum ifodasi to’satdan yo’qoldi. (A.Q.) 2. Oyda dog’ bo’lsa bo’lar, ammo siz bilan bizda bo’lmasin. (U.) 3. Yoki mening ko’nglim hamma vaqt yosh, Yoki chiroy senga umrbod yo’ldosh (U.) 4. Ularda na aql va ma'rifat bor, na insof na muruvvat bor ("K.D".).

Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisini bog’lovchilarni tushirib bog’lovchisiz qo’shma gapga aylantirish mumkin-u, biroq uchinchi va to’rtinchi gaplar bunday qilishga imkon bermaydi, aks holda gaplarning oldingi mazmuni o’zgarib ketadi.

Bog’langan qo’shma gap bilan bog’lovchisiz qo’shma gapning sinonimligi faqat ularning biridan bog’lovchini tushirish yoki orttirish mumkinligidagina emas (bu holat farqli bo’lib, ohangda ham har xil o’zgarish bo’ladi), balki har ikki qurilma mazmunidagi tabiiy yaqinlik-dir: Boshliq ovqatni yemay chetga surib qo’ydi, yuziga allaqanday soya tushdi. // Boshliq ovqatni yemay chetga surib quydi va yuziga allaqanday soya tushdi. (Asq.M.) Kun sovuq, bozor qaynaydi.// Kun sovuq, lekin bozor qaynaydi. (O.)

Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gaplar ham bir vaqtda yoki ketma-ket yuzaga keladigan voqea-hodisa-larni ifodalaydi: Ko’klamning sayroqi qushlari tabiat ko’rinishlarini kuylamoqdalar, ko’m-ko’k ko’katlar silkinib qushlarni olqishlamoqda-lar. (O.) Gulnor boshni Yo’lchining ko’kragiga suqib yig’ladi, Yo’lchi uni eshik oldiga olib bordi. (O.)

Bu tipdagi qo’shma gaplarda ketma-ketlik mazmunini aniqroq ko’rsatish uchun komponentlarning bosh qismida payt ravishlari ham qo’llaniladi: Avval menga yetib olishsin, undan keyin birga o’qiyman-da. (A.Q.) O’sarjon dastlab o’zi yo’q vaqtda qilingan ishlar bilan tanishdi, keyin terim masalalariga ko’chdi. (O.)

Bog’lovchisiz qo’shma gaplar ba'zan zidlov bog’lovchili qo’shma gap kabi zid mazmunli komponentlardan tuziladi: Tong otgan, hali osmon qorong’i edi (S.Zun). Tong otgan, lekin hali osmon qorong’i edi.

Umuman, bog’lovchisiz qo’shma gap bog’lovchili qo’shma gaplar bilan ma'lum o’rinlarda sinonimligidan qat'i nazar, ular ham mazmun, ham grammatik jihatidan bir xil hodisalar emas.