Жаббаров, Юсупов

Transport vositalari 
Tezlik 
km/soat 
m/s 
Zamonaviy harbiy samolyot 
 3000 gacha 
 833 gacha 
TU-154 samolyoti 
850-920 
236-255 
ZIL-114 avtomobili 
190 
52 
ER1, ER2 elektropoyezdi 
130 
36 
GAZ-24 avtomobili 
145 
40 
Metropoliten-poyezd 
90 
25 
Gepard  
112 
31 
Mongol gazeli (jayron) 
95 
26 
GNU antilopasi 
80 
22 
Afrika strausi 
80 
22 
Kaptar  
60-70 
17-19 
Sher  
65 
18 
Itlar  
58 
16 
Kapalak  
54 
15 
Bo’ri 
55-60 
15-17 
Qaldirg’och  
54-63 
15-18 
Sinchalak 
46-60 
13-17 
Quyon  
60 
17 
Delfin  
54 
15 
Jirafa  
51 
14 
Kenguru  
48 
13 
Los  
47 
13 
Ot  
41 
11 
Akula  
40 
11 
Ayiq  
40 
11 
Fil  
40 
11 
Kit  
38-40 
10-11 
Chumchuq  
35 
10 
Qarg’a  
25-32 
7-9 
Pashsha  
18 
5 
May qo’ng’izi 
11 
3 
Toshbaqa  
0,5 
0,14 
 
 
Umumiy  holda 

  tezlik  vektori  o’zgarmay  qolmaydi.  Vaqt  o’tishi  bilan  yoki 
uning  kattaligi  yoki  yo’nalishi,  yoxud  ikkalasi  ham  birgalikda  o’zgaradi.  Demak, 
tezlik vaqtga bog’liq kattalik. Tezlikning o’zgarish sur’atini ifodalash uchun moddiy 

---

12 
 
nuqta  tezlanishi  degan  yangi  fizik  kattalik  kiritiladi.  Jism  to’g’ri  chiziqli,  ham  egri 
chiziqli harakatda tezlanish bilan harakatlanishi mumkin. 
 
Faraz  qilamizki,  moddiy  nuqta  ∆t  kichik  vaqt  oralig’ida  egri  chiziqli 
trayektoriya  bo’ylab  tezligi  υ
1
  bo’lgan  A  nuqtadan  tezligi  υ
2
  bo’lgan  B  nuqtaga 
ko’chayotgan bo’lsin (9-rasm) 
 
 
9-rasm 
 
 
Rasmdan  ko’rinadiki,  tezlikning  o’sishi  boshlang’ich  va  oxirgi  tezliklar 
vektorini ayirmasi 


 vektordan iborat: 
 
                                 
2
-
1 
                                                       (14)
 
 
Tezlik  o’zgarishining  shu  o’zgarish  uchun  sarf  bo’lgan  vaqtga  nisbati  o’rtacha 
tezlanish 
rt
o
a
'

 deb ataladi: 
 
                           
1
2
1
2
'
t
t
t
a
rt
o









                                           (15) 
 
∆t→0 bo’lganda B nuqta A nuqtaga yaqinlashadi va AB yo’lda o’rtaga tezlanish oniy 
tezlanishga aylanadi. A nuqtada o’rtacha tezlanish 
rt
o
a
'

: 
 
             
t
a
a
t
rt
o
t












0
'
0
lim
lim
                                       (16) 
        Trayektoriyaning  istalgan  nuqtasida  oniy  tezlanish  trayektoriyaning  botiq 
tomoniga  yo’nalgan  va  trayektoriya  bilan  burchak  hosil  qiluvchi  vektordan  iborat, 
kattaligi  esa  vaqt  oralig’i  O  ga  intilganda  o’rtacha  tezlanish  limitiga  tengdir. 
Tezlanish  vektori  ikkita  tashkil  etuvchilarga  ajratiladi,  ulardan  biri  trayektoriyaga 
urinma ravishda yo’nalgan va unga urinma yoki tangensial tezlanish α
i
 deb, ikkinchisi 
esa  trayektoriyaning  normali  bo’ylab  yo’nalgan  va  unga  normal  yoyli  markazga 
intilma tezlanish α
n
 deb ataladi. 
 
 

---

13 
 
10-rasm 
O’zgarmas  tezlanish    (α=const)  bilan  yuz  beradigan  harakatga  tekis  o’zgaruvchan 
(tekis  tezlanuvchan  agar  α>0  va  tekis  sekinlanuvchan  agar  α<0  bo’lsa)  harakat 
deyiladi.  Bu  holda  oniy  tezlanish  istalgan  vaqt  oralig’ida  o’rtacha  tezlanishga  teng 
bo’ladi. 
Tekis  tezlanuvchan  harakat  mos  ravishda  (17)  va  (19)  tenglamalar  bilan  tekis 
sekinlanuvchan  harakat  (18)  va  (20)  tenglamalar  bilan  aniqlanadi.  Ularga  mos 
grafiklar 11 va 12 -rasmda ko’rsatilgan 
 
                           
                (17)               
               (18) 
                           
               (19)                
               (20) 
 
  
 
11-rasm                                         12-rasm 
 
 
(19)  formula  (17)  formulani  vaqtning  noldan  istalgani  qiymatida  integrallash 
yo’li bilan olinadi 
 
 
 
(19)  formula  bosib  o’tilgan  yo’lda  moddiy  nuqta  harakat  yo’nalishi 
o’zgarmagan vaqtda to’g’ri natija beradi.