Жаббаров, Юсупов

Tayanch iboralar: Ko’chish hodisasi, harakat, energiya, modda, impuls, jarayon 
diffuziya, ichki ishqalanish,issiqlik o’tkazuvchanlik, erkin chopish masofasi, 
molekula massasi. 
 
              Agar    tizim  muvozanatsiz  holatda  bo’lsa,  u      asta-sekin  muvozanat  holatga 
keladi. Tizimning muvozanat holatga qaytishi uchun sarf bo’lgan vaqtga relaksatsiya 
vaqti deyiladi. Agar fazoda gaz zichligining taqsimoti bir jinsli bo’lmasa, u bir jinsli 
bo’lishga intiladi. Zichlikning bir xil bo’lishi uchun ketgan vaqti alohida relaksatsiya 
vaqti  bilan  xarakterlanadi.  Zichlik  muvozanatda  bo’lmagan  biror  sohada  modda 
tarkibiy  qismlarining  zichlik  bir  xil  bo’lishi  uchun  zarur    yo’nalishlarda  ularning 
harakatlanishi yuzaga keladi. Shu harakat bilan bog’liq modda fazalarini tashkil etgan 
komponentalarning ko’chishiga diffuziya deyiladi. 
              Tizimning  biror  sohasida  haroratning  muvozanat  qiymatidan  chetlanish 
bo’lsa,  shu  tizimda  harorat  bir  xil  bo’lishi  uchun  kerak  yo’nalishlarda  issiqlik 
miqdorining harakati hosil bo’ladi. Shu harakat bilan bog’liq issiqlikning ko’chishiga 
issiqlik o’tkazuvchanlik deyiladi. 
          Faza  har  xil  qismlarining  bir-biriga  nisbatan  harakatlanishi  tufayli  ular 
tezligining  kamayishiga  sabab  bo’luvchi  kuchlar  yuzaga  keladi,  ya’ni  yopishqoqlik 
paydo bo’ladi. 
        Termodinamik tizimning muvozanat holatda bo’lishining asosiy shartlaridan biri 
modda va energiya oqimi bo’lmasligidir. Biroq gaz molekulalarining issiqlik harakati 
tartibsiz  bo’lgani  uchun  ularning  uzluksiz  to’qnashishlari tufayli  zarrachalar  doimiy 
ravishda  aralashib  turadi.  Agar  gazda  zichlik,  harorat  va  ayrim  qatlamlarning 
aralashish tezliklari har xil bo’lsa, ularning qiymatlari ixtiyoriy ravishda tenglashishi 
hosil  bo’ladi.  Gazda  energiya,  modda  va  zarrachalar  impulslarining  oqimi  yuzaga 
keladi. Bu oqimlar ko’chish hodisalari deb ataluvchi fizik jarayonlarning asosi bo’lib 
hisoblanadi.  Bu  hodisalarga  issiqlik  o’tkazuvchanlik,  ichki  ishqalanish  va  diffuziya 
kiradi.  Shunday  qilib,  uchala  jarayonlar  diffuziya,  issiqlik  o’tkazuvchanlik  va  ichki 
ishqalanishda  biror  kattalik:  massa,  energiya  va  impulsning  ko’chishi  bilan  ish 
yuritiladi. 
         Natijada  gaz  muvozanat  holatga  o’tishga  intiladi.  Agar  bosim  va  harorat  kabi 
parametrlarning butun hajmi bo’ylab tenglashishi yuzaga kelsa, ayrim qatlamlarning 
bir-biriga nisbatan siljishi to’xtaydi.  
 
 

---

114