J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonoy

Transmilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari

Zamonaviy milliy iqtisodiy tizimning va jahon iqtisodiyoti­ ning muhim xususiyati bo'lib, xo'jalik faoliyatining turli sohala­ rida ishlab chiqarish va kapital to'planishining jadallashgan o'sishi hisoblanadi.
Zamonaviy korporatsiyalar shubhasiz, mamlakatda va jahonda yirik iqtisodiy va moliyaviy markazga aylanishi mumkin. Ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga qo'shadigan hissasi yangi iqtisodiy hududning tashkil topishida, milliy va jahon moliya bozorlarini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Yirik korporatsiyalarning sotish hajmi dunyoning ko'plab mamlakatlari YIM hajmidan oshib ketadi. Dunyodagi ikki yuzta yirik transmilliy kompani­ yalarning umumiy sotish hajmi AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, XRR, Braziliya, Kanada, Is­ paniyadan tashqari barcha mamlakatlarning YIM hajmidan or­ tiqdir. Oxirgi 25 yilda ushbu ko'rsatkich mazkur tuzilmalar uchun ishchilar soni 14,4 foizga oshgani holda deyarli 4 marta ko'paygan²².

20. 
    ({)e.uopOBJ.1'1 B.O. KpynHhle KopnopaTHBHble o6pa3oBaHIUI: KOHUeHTpaum1 cpaKTOpoe npOH3BO.ll.CTBa H 3KOHOMH'!eCKHH pOCT //ABaJih. Cw6wpcKaR
    

WKOJia. - 2005. - N 1.
Ma'lurnki, TMKlar zamonaviy jahon xo'jaligining rnuhirn ishtirokchilariga aylanib bormoqda. Sanoati rivojlangan davlat­ lar uchun aynan TMKlarining xorijdagi faoliyati ularning tashqi iqtisodiy aloqalarining xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar eksportida rnilliy kompaniyalarning o'zlarini xorijdagi filiallariga tovar yetkazib berishlari va xizmat ko'rsatishlarining ulushi kat­ tadir.
Jahon rnamlakatlarida TMKlarning xorijiy bo'linmalari to­ monidan ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishga hamda ular faoliyat yuritayotgan mamlakatlardagi mahsulotlarga bo'lgan ichki talab darajasini doimiy o'rganib borishga alohida e'tibor qaratilmoqda. TMKlar o'z faoliyatlarini milliy iqtisodiyotlardagi ichki talab darajasiga mos holda muvofiqlashtirib bormoqdalar. Bu holat ularning eksport va sotish hajmining oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Hozirgi davrda korporatsiyalarning transmilliylashuv jarayoni kuchayib bormoqda. Mohiyatiga ko'ra, korporatsiyalarning xorij­ dagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonidagi ishtiro­ ki transmilliylashish darajasini ifodalaydi. Korporatsiyalarining transmilliylashuvini aniqlash uchun maxsus transmilliylashuv in­ deksidan foydalaniladi.
Transmilliylashuv indeksi quyidagi formulaga asosan hisobla­ nadi:
lT = 1/3 (AifA + R/R + SifS) x 100 %,
Bunda, IT - transmilliylashuv indeksi, %; A₁ - xorijiy aktiv­ lar; A - umumiy aktivlar; R₁ - xorijiy filiallarda mahsulot va xizmatlar sotish hajmi; R - mahsulot va xizmatlar sotishning umumiy hajmi; S₁ - xorijdagi shtatlar (ish o'rinlari); S - kom­ paniya ishchilarining umumiy shtati.
Zamonaviy TMKlar faoliyatida quyidagi asosiy tendensiyalar kuzatilmoqda:

• 
  aktivlarning umumiy hajmida xorijiy aktivlar ulushiga ko'ra tasniflashda AQSHning TMKlari yetakchilik qilishmoqda;
  
• 
  Yaponiya TMKlarining faoliyati 1970-1980-yillarda boshqa TMKlarga nisbatan birmuncha barqaror bo'lgan, lekin umumiy holda hozirgi vaqtda ham ular TMKlar raqobatlashuvida o'zining mustahkam o'rnini egallab kelishmoqda;
  
• 
  hozirgi davrda Xitoy TMKlari jadal sur'atlarda o'z faoli­ yatlarini kengaytirmoqda, shuningdek, TMKlar faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan faol tadbirlarni amalga oshirayotgan mamlakatlar qatoriga Braziliya, Janubiy Koreya, Hindiston va Malayziyani kiritish mumkin;
  
• 
  Yevropa TMKlari mashinasozlik, elektrotexnika, avtomo­ bilsozlik, farmatsevtika sanoati kabi yirik xarajatlar talab etuvchi sohalardagi ilmiy tadqiqot va ishlanmalarni rivojlantirishga alo­ hida e'tibor berishmoqda;
  
• 
  Tarmoq tarkibi nuqtayi nazaridan eng yuqori transmilliy­ lashuv indeksini kimyo va farmatsevtika sanoatidagi TMKlar, undan keyingi o'rinlarni oziq-ovqat va elektronika sanoati egal­ lashgan, eng past indeks esa savdo kompaniyalariga tegishlidir.
  

5.