J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

212

---

9 -bob. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA 
JARAYONLARI
9.1. X alqaro iq tiso d iy in te g ra tsiy a n in g m o h iy ati, m aq sad i va 
asosiy shart-sh aro itlari.
9.2. X alqaro in tegratsio n b irla s h m a la rn in g aso siy sh a k lla ri.
9.3. ( ? a r b i y Y evropada iqtisodiy integratsiya ja r a y o n la r in in g
rivojlanish b osqichlari.
9.4. Iqtisodiy rivo jlan ish darajasi tu rlic h a m a m la k a t la r n in g
h u d u d iy integratsiyasiga xos x u su siy atla ri (N A F T A ).
9.5. R iv ojlan ayo tgan m a m la k a t la r h ududiy in te g ratsiy as in in g
x u su siy atla ri ( M E R K O S U R ) .
9.6. Osiyo h u d u d iy in te g ratsiy asin in g x u su siy atla ri (A S E A N , 
A P E C va h.k.).
9.7. 0 ‘tish iqtisodiyoti m a m la k a t la r id a integratsion ja ra y o n - 
la r n in g rivojlanishi.
9.1. X alqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, 
maqsadi va asosiy sh art-sh aroitlari
H o zirgi k u n d a ja h o n iq tiso d iy o tid a ik k it a aso siy te n d e n - 
siya a m a l q ilm o q d a . B ir to m o n d an ja h o n x o 'ja lig id a y a x lit l ik
k u c h a y m o q d a , b u n in g n a tija s id a m a m la k a t la r o ‘rta sid a g i iq ti­
so d iy a lo q a la r riv o jla n is h i, x a lq aro savd o n in g e r k in la sh u v i h a m -
d a z a m o n a v iy axborot te x n o lo g iy a la ri t iz im in in g ta sh k il topi- 
shi k u z a t ilm o q d a . A y n iq sa , bu ja r a y o n T M K l a r fao liy ati o rq ali 
n am o yo n bo‘ lm o qd a.
Boshqa tom ondan esa, iqtisodiy jih a td a n bir-b iriga y a q in la - 
shish va m a m la k a t la r n in g m in ta q a v iy d ara ja d a o‘zaro b irg a lik d a 
faoliyat ko;rsatishi, s h u n in g d ek , y ir ik m in ta q a v iy integratsion 
t u z ilm a la r s h a k lla n is h i h a m d a u la rn i ja h o n xo‘ja lig i m a rk a z la rid a
m u staq il faoliyat ko‘rsatib rivojlanib borishi sodir bo‘lm o q d a.
X alq aro iqtisodiy in te g ratsiy a m illiy xo‘j a l i k l a r o ‘rta sid a o ‘zaro 
b arqaror a lo q a la rn in g riv ojlanishi h a m d a m eh nat taqsim o ti n egi- 
z id a y u z a g a kelgan m a m la k a t la r n in g iqtisodiy, ijtim o iy-siyo siy va
213

---

m a d a n iy jih a td a n birlashuvi bo‘lib, ishlab ch iqarish t u z ilm a la r i-
n in g tu rli d ara jad a va turli k o 'rin ish lard a gi o'/.aro alo q a d o rlig in i 
nam oyon qiladi.
X alq aro iq tiso d iy m u n o sab atlard a integratsion ja r a y o n la r ik- 
kita aso siy ko‘rin ish d a, m ik ro va m ak ro d a ra ja la r d a nam o yo n
b o ‘ladi. M ik ro d a ra ja d a bu ja ra y o n qo'shni m a m la k a t la r d a -
gi a lo h id a f ir m a la r n in g turli sh a k lla rd a g i iqtisodiy a lo q a la r n i 
a m a lg a o sh irish orqali, sh u n in g d ek , xorijiy m a m la k a t la r d a o ‘z 
f i lia ll a r in i tash k il ctish y o rd a m id a y u z a g a keladi. D av latla raro
d a ra ja d a in teg ratsiy a m a m la k a t la r n in g iqtisodiy b ir la s h m a la r i-
ni ta sh k il etish va m illiy siyo satlarin i m uvofiqlashtirish o rqali 
a m a lg a o s h irila d i.
ß iz g a m a ’lu m k i, firm ala r h am d a ishlab ch iqarish ko rxonalari 
o‘rtasida a lo q a la rn in g tez rivojlanishi, tovar alm ash u v id a x izm at 
ko‘rsatish, kapital va ishchi k u c h la rin in g m a m la k a t la r o ‘rtasida 
erkin h a ra k a tin i ta ’m in la sh g a , iqtisodiy, ijtimoiy, ilm iy - te x n ik a -
viy, tasliqi iqtisodiy va shuningdek, mudofaa siyo satlarin i, m o liy a - 
valuta sohasidagi h a ra k a tla r yagona siyosatga k elish ish ga q ara til- 
gan dav latlararo tartibga solish z a ru riy atin i taqozo etadi. B u n in g
natijasida, yagona Valuta, in fratu z ilm a , m oliyaviy fondlar, u m u - 
m iy m a m la k a tla ra ro boshqaruv organ lariga ega bo‘lgan iqtisodiy 
m ajm u ala r tashk il topishi y u z beradi.
M a m la k a t la r hududiy integratsiyasidan q u yid a gi m aq sa d la r 
ko ‘zda tutiladi:
1. B ozorlarni k e n gaytirish im k o n iya tlarid a n foydalanish va 
ishlab ch iqarish koMamini oshirish hisobiga ishlab c h iq arish d agi 
x a rajatlarn i k a m aytirish .
2. M a m la k a t la r o‘rtasidagi h am k o rü k n i y a n a d a rivojlantirish.
3. X alqaro iqtisodiy integratsiya ja ra y o n la rid a ishtirok etuvchi 
m a m la k a t la r n in g ja h o n bozoridagi m avqeini oshirish.
X alq aro iqtisodiy in tegratsiyan in g a fz a llik la ri sifatida q u y id a - 
g ila rn i keltirish m u m k in :
— 
m a m la k a t la r o‘rtasid a kapital va ishlab c h iq a rish n in g
m ark azlash u v va ja m la n is h jara yo n i ya n a d a tezroq k e ch ad i;
214

---

— m ahsulotlar, x iz m a tla r, kapital va ishchi k u c h lari bilan 
j a d a l a lm a sh in u v ja r a y o n la r i y u z a g a keladi;
— b o zo rla rn in g h ajm iga qarab m ah su lo t ishlab ch iq arish n i 
k o ‘p a y tir a olish im k o n iy a tla ri y u z a g a kelad i;
— ijtim o iy m a s a la la r n i h a m k o rlik d a hal etish im k o n iyati pay- 
do b o ‘ladi;
— m a m la k a t la r o‘rtasid agi raq o b atlash u v n in g k u c h ay ish i sodir 
bo‘la d i, bu holat, y a n a d a yu q o ri sifatli m a h su lo tla r ishlab ch iq a- 
rishga t a ’sir ko‘rsatadi;
— iqtisodiy o‘sish s u r’a t la r in in g ja d a lla s h u v ig a erish ilad i;
— x a lq aro savdo m u n o sab atlarid a q u la y sharoitlar ya ra tila d i;
— y a n g i te x n o lo giv ala rn in g keng ta rq a lis h ig a va jo r iy etilish i- 
g a im k o n yaratad i.
Iqtisodiy in tegratsiyaga t a ’sir ko‘rsatuvchi o m illa r ju m la s ig a , 
ja h o n xo‘ja lig id a tobora rivojlanib b o rayotgan b a y n a lm in a lla sh u v
va glo b allash u v ja ra y o n la ri, xalqaro savdo a lo q a la r in in g rivojlani- 
shi, x a lq aro m ehnat ta q sim o tin in g ch uqurlash uv i, m illiy iqtisodi- 
yo tlar o c h iq lik d a ra ja sin in g ortib borishi k a b ila r kiradi.
X alq aro iqtisodiy in te g ratsiy an in g m aq sad i b o iib , istiqbolda 
m ah su lo tla r, x iz m a tla r va ishlab ch iq arish o m illa r in in g erkin ha- 
ra k a tla n is h i uchun q u lay sh art-sh aro itlar yaratish hisoblanadi.
X a lq a ro iqtisodiy in te g ratsiy an in g sub yektlari ju m la s ig a x a lq a ­
ro ish lab ch iqarish va ilm iy - te x n ik h a m k o rlik h am d a ayirbosh- 
la s h n i a m a lg a oshiruvchi m a m la k a t la r k ira d i. U ning obyek tlariga 
esa, ishlab ch iqarish , ilm iy -te x n ik h a m k o rlik va ayirboshlash 
p red m eti h isoblangan m ah sulo tlar, x iz m a tla r, valuta va ishchi 
k u c h la r in i kiritish m u m k in .
X alq aro iqtisodiy in te g ratsiy an in g s h art-sh aro itlari sifatida in - 
te g ra ts iy a d a ishtirok etuvchi m a m la k a t la r ic h k i b o z orining rivoj- 
la n ish darajasi, m in ta q av iy jih a td a n y a q in lig i, m a m la k a t la r ijti- 
m o iy -iq tis o d iy rivojlanish m a q s a d la r in in g u m u m iy lig i k a b ilarn i 
k iritis h m u m k in .
X alq aro iqtisodiy in tegratsiya s h a k lla n is h in in g asosiy shart- 
s h aro itlari sifatida q u y id a g ila rn i ko‘rsatish m u m k in :
215

---

— integratsiyalashayotgan m a m la k a t la r iqtisodiy rivojlanishi 
va bozor m unosabatlaridagi holatin in g y a q in lig i;
— integratsiyalashayotgan m a m la k a t la r n in g m in ta q av iy jih a t- 
dan o‘zaro y a q in ligi. Jah ondagi integratsion b irla sh m a la rn in g ak- 
s ariyati m in taqaviy jih a td a n bir-biriga yaq in jo y lash g an , transport 
a lo q a larig a ega bo‘lg;m bir necha qo'shni m a m la k a tla r g u ru h i 
orqali s h ak llan g an ;
— in t e g r a t io n hudud doirasidagi o ‘zaro h am k o rlik a lo qa larid a 
m a m la k a lla rd a g i inavjud m u a m m o la rn in g u m u m iylig i.
Jahon iqiisodiyotida sh ak llan g an ko‘plab integratsion birlash- 
m a la r deyarli bir-biriga o'xshash vazifalarn i am a lg a o shirishni 
m aqsad qiladi. Bular jnm lasiga q u y id a g ila rn i kiritish m u m k in :
— keng ko 'lam dagi iqtisodiy a fz a llik la rd a n foydalanish. Iqti­
sodiy in te g r a t io n hudnd doirasida bozorlar h ajm in i kengavtirish, 
ishlab chiqarish x a rajatlarin i k a m a y tirish , m ahsulotlar, xom ashyo 
resurslarinin g crkin harakati uchnn sharoit yaratish va boshqalar. 
Bu holat m a m la k a tla r iqtisodiyotiga investitsiyalarni ja lb etishni 
y a n a d a r a g '' h a 11 a 
11
1 i r a d i ;
— qulay iaslufi siyosiv m uhitni yaratish. Ko‘plab integratsion 
b irla sh m a la rn in g m u h im m aqsadi u lard a ishtirok etuvchi m a m ­
la k a tla rn in g ic|tisodiy, ijtimoiy, m a d a n iy va boshqa sohalarda bir- 
biri bilan o‘/aro m au faatli h am k o rlik qilishni nazarda tutadi;
— savdo m im osabatlarini rivojlantirishga doir ch ora-tadbirlar- 
ni h am korlikda a m a lg a oshirish;
— m illiy iqtisodiyot ta rm o q la rin i rivojlantirish h a m d a iqti- 
sodiyotni tu zilm av iv qayta qurishga ko‘m ak lash ish .
T a’kidlash lo zim ki, iqtisodiy integratsiya ishtirokchi m am - 
la k a tla r ijtim o iy-iqtisodiy rivojlanish d ara jas in in g y a x s h ila n ish i, 
m illiy iqtisodiyot ta rm o q la rin in g barqaror rivojlanishi uchun sh a­
roit yaratadi.