Mavzu: Xalqaro iqtisodiy integratsiya

 

 

 

 

 

 

Buxoro davlat universiteti 3-2 IQTIM guruh talabasi

Sayfiyev Yorqinning

 

 

MUSTAQIL ISH

 

 

MAVZU: Xalqaro iqtisodiy integratsiya.

 

MUNDAREJA:

Reja ……..3

 Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmun va mohiyati ……..4
Iqtisodiy integratsiyaning nazariy qarashlar tahlili ……..8
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning jahon xo`jaligi va xalqaro
iqtisodiy munosabatlarda tutgan o`rni …….. 13
Xulosa ……..18
Test ……..19
Tayanch ibora ……..21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Reja:

1) Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mazmun va mohiyati;
2)Iqtisodiy integratsiyaning nazariy qarashlar tahlili;
3) ) Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning jahon xo`jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tutgan o`rni;
Xulosa
Xalqaro iqtisodiy integratsiya
Xalqaro iqtisodiy integratsiya(x.i.t.)- bu milliy xo`jaliklar (davlatlar) o`rtasida ko`p tomonlama o`zaro barqaror aloqalarning rivojlanishi va mehnat taqsimoti negizida yuzaga kelgan mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, va madaniy jihatdan birlashuvi.
Iqtisodiy integratsiya — turli korxona va tarmoqlarning, shuningdek, mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida bir-biriga yaqinlashuvi, ular oʻrtasida uzviy iqtisodiy aloqalar oʻrnatilishi, mamlakatlararo yagona umumiy xoʻjalikning shakllanishi jarayoni. Iqtisodiy integratsiya butun bir mamlakatlar milliy xoʻjaliklari darajasida, shuningdek, korxonalar, firmalar, kompaniyalar, korporatsiyalar darajasida ham kuzatiladi.
Iqtisodiy integratsiyalarning misoli sifatida Yevropa Ittifoqi, Sovet Ittifoqi va u parchalanganidan soʻng Mustaqil davlatlar hamdoʻstligi keltirilishi mumkin.
Iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish-texnologik aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvida, resurslardan hamkorlikda foydalanish, kapitallarni birlashtirishda hamda iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida bir-biriga qulay sharoitlarni yaratishda, oʻzaro toʻsiqlarni olib tashlashda namoyon boʻladi. Iqtisodiy integratsiya asosida mehnat taqsimoti yotadi. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim mahsulotlar emas, balki detallar ham ixtisoslashgan korxona va tarmoqlarda ishlab chiqariladi. Shu tariqa korxona va tarmoqlar oʻzaro yaqin va muntazam iqtisodiy aloqa bogʻlaydi.
Avvalo, korxonalar oʻrtasida iqtisodiy integratsiya yuz beradi va ularning birlashmasi vujudga keladi, soʻngra iqtisodiy integratsiya tarmoqlararo miqyosda yuz berib, yirik ishlab chiqarish majmualari paydo boʻladi. Bir tarmoq doirasida gorizontal integratsiya, tarmoqlararo esa vertikal iqtisodiy integratsiya yuz beradi. Vertikal iqtisodiy integratsiyaga agrosanoat majmui misol boʻladi, u qishloq xoʻjaligi, oziq-ovqat, qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, kimyo sanoati va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Mehnat taqsimoti xalqaro miqyosda amalga oshishi bilan xoʻjalik hayoti baynalmilallashadi, moddiy mahsulot yaratishda turli mamlakatlarda korxona va tarmoqlar qatnasha boradi, binobarin, mamlakatlararo iqtisodiy integratsiya yuzaga keladi, buning natijasida mamlakatlar iqtisodiyotida ixtisoslashish yuz beradi va mamlakatlar bir-birlariga mahsulotlar va xizmatlar yetkazib beradi. Shu sababli hozirgi davrda xalqaro iqtisodiy integratsiya eng yuqori darajadagi va yetakchi integratsiya koʻrinishi hisoblanadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya uzoq davom etadigan koʻp bosqichli jarayon boʻlib, turli shakllarda yuz beradi. Birinchi bosqichda turli mamlakatlar oʻrtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona toʻlovlari, eksport kvotalari bekor qilingan erkin savdo zonalari tashkil etiladi. Natijada davlatlararo tovar ayirboshlashda integratsiyalashuv yuz beradi.
Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir necha mamlakatlar birlashadi. Bu bosqichda integratsion aloqalar savdo-sotiq bilan cheklanmasdan sanoat, bank, sugʻurta ishi va texnologiya sohasida ham yuz beradi. Bu zonalar ochiq iqtisodiy hududlar hisoblanadi, iqtisodiy aloqalar erkin va koʻp qirrali boʻlib, barcha iqtisodiyot subyektlari imtiyozlarga ega boʻladilar.
Uchinchi bosqichda umumiy bozor shakllanadi. Umumiy bozorni tashkil etgan mamlakatlarning milliy bozorlari bir-biri uchun ochiq boʻladi, amalda milliy bozorlar birlashib, mamlakatlararo umumiy bozor vujudga keladi. Bu bozorda barcha tovarlar erkin, hech bir cheklovlarsiz koʻchib yuradi. Ish kuchi, kapital va tovarlar bir mamlakatdan boshqasiga oʻtadi, qaysi mamlakatda resursni ishlatish qulay boʻlsa, u shu yerga borib joylasha oladi. Umumiy bozorda iqtisodiy chegaralar amalda bekor qilinadi, bojxona toʻlovlari, eksport kvotalari, tovar sifatiga talab minimal darajaga keltiriladi. Umumiy bozor dastlab 1957-yildan Yevropada shakllangan (qarang Yevropa Ittifoqi).
Toʻrtinchi bosqichda iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida integratsiya yuz beradi. Bu yerda integratsion aloqalar savdo-sotiq va ishlab chiqarish bilan cheklanmay, moliya, pul muomalasi va bank tizimiga ham kirib boradi. Yevropa Ittifoqiga kirgan 15 mamlakatdan 12 tasida 2000—2001 yillarda umumiy pul — yevro muomalaga kiritildi, milliy pullar muomaladan asta-sekin chiqarildi, yagona soliq tizimi joriy etildi, milliy byudjetlar saqlangan holda yagona, umumiy byudjet ham tuziladigan boʻldi.
21-asr boshlaridagi integratsiyaning eng yuqori shakli boʻlgan iqtisodiy va valyuta ittifoqi mamlakatlar iqtisodiyotini yuksak darajada birlashtiradi, iqtisodiy umumiylikka ustuvorlik beradi, ammo ayrim mamlakatlar mustaqilligini maʼlum darajada cheklaydi (milliy parlamentlar va hukumatlarning bir qator vakolatlari Yevropa Ittifoqining umumiy organlariga berilgan).
Hozirgi davrda jahonning boshqa mintaqalarida ham integratsiya jarayonlari jadal bormoqda. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, AQSH, Kanada va Meksikani birlashtirgan Shimoliy Amerika uyushmasi, Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasi (ASEAN), Tinch okean region uyushmasi (ATES), Iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga aʼzo mamlakatlar oʻrtasida integratsion hamkorlik kuchayib bormoqda. 1991—2002 yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqaviy integratsiyasini chuqurlashtirish yoʻlida jiddiy ishlar amalga oshirildi: zaruriy huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlar yaratildi, davlatlararo kengash tuzildi, ijroiya qoʻmita, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi.
Jahon Savdo Tashkilotining yondashuviga muvofiq integratsiya jarayonlarini rivojlantirish va davlatlararo birlashmalarni yaratishning beshta asosiy shakli (bosqichi) ajratilgan. Natijada birlashgan bozor afzalliklaridan foydalanish, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, milliy sanoatni saqlash va rivojlantirish uchun qulay sharoitlar paydo bo'ldi. Qishloq xo'jaligi, ishtirokchi davlatlarning xalqaro pozitsiyalarini mustahkamlash. Birinchi shakl - xulosa imtiyozli savdo shartnomalari ikki yoki undan ortiq davlatlar o'rtasida o'zaro savdoning yanada qulay rejimini yaratish, uni liberallashtirish maqsadida alohida davlat va birlashma. Ular asosni tashkil qiladi erkin savdo zonalari, uning ishtirokchilari bojxona tariflari, kvotalar va boshqa cheklovlarni o'zaro bekor qilish to'g'risida kelishib oladilar. Shu bilan birga, uchinchi davlatlarga nisbatan harakat erkinligi va umumiy tariflar saqlanib qolgan. Bunday qo‘shilishdan maqsad ushbu mamlakatlar kompaniyalarining guruhlash tarkibiga kirmaydigan boshqa mamlakatlar firmalari bilan raqobatdagi mavqeini mustahkamlash, xalqaro ixtisoslashuv afzalliklaridan foydalanish va ular aholisining turmush darajasini oshirishdan iborat. Bunday assotsiatsiyaning klassik namunasi 1960 yilda tashkil etilgan Yevropa erkin savdo uyushmasi (EFTA). Erkin savdo zonasini davlatlararo tuzilma sifatida davlatlar milliy chegaralar ichida yaratilgan erkin savdo zonasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak. (erkin iqtisodiy zona). Ikkinchi shakl integratsiya - Bojxona ittifoqi. Bu ikki yoki undan ortiq davlatlar oʻrtasidagi bojxona hududlarini birlashtirish, ular oʻrtasidagi savdoda bojlarni bekor qilish va ularni amalga oshirish toʻgʻrisidagi kelishuvdir. umumiy tashqi savdo siyosati uchinchi mamlakatlarga nisbatan (asosan savdo qoidalari va tartiblari sohasida). Biroq, bunday shartnomalar barcha tovarlarga ta'sir qilmaydi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, mudofaa sanoati, energetika va boshqalar bojxona ittifoqi doirasidan tashqarida qolmoqda. Bojxona ittifoqlari va erkin savdo zonalari Tariflar va savdo bo'yicha Bosh kelishuvda (GATT) nazarda tutilgan edi, ammo ularni shakllantirish bo'yicha kelishuvlarning hech biri uning talablariga to'liq javob bermadi. Bojxona ittifoqining faoliyati quyidagi vositalarga ehtiyojni keltirib chiqaradi: yagona bojxona to'lovlari; taraqqiyotni muvofiqlashtiruvchi milliy oliy organlar alohida sanoat tarmoqlari iqtisodiyot, ichki bozorlar va tashqi savdo va sanoat integratsiyasini bosqichma-bosqich ta'minlash. Bojxona ittifoqi chegaralarida o'rnatilgan tashqi tarif integratsiya tuzilmasi paydo bo'lgunga qadar mavjud bo'lgan o'rtacha vazndan yuqori yoki past bo'lishi mumkin. Agar tarif yuqoriroq bo'lsa, unda ishtirokchi mamlakatlar odatda ko'proq xarajat qiladigan ichki resurslarga o'tishlari kerak. Agar tashqi tarif avvalgi o'rtacha qiymatdan past bo'lsa, ular uchinchi mamlakatlar bozorlariga qayta yo'naltiriladi. Agar ittifoqda bir yoki ikkita resurslarga boy kuchlar mavjud bo'lsa, resurslari kambag'al mamlakatlar birlashgandan ko'ra, bu muammolarni hal qilish osonroq. Integratsiya valyuta-moliya sohasida ham sodir bo'ladi, lekin ikkala holatda ham u faqat ayirboshlash sohasiga taalluqlidir va ishtirokchi mamlakatlarga savdo operatsiyalari va moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun bir xil sharoitlarni ta'minlashga qaratilgan. Shuning uchun bojxona ittifoqi ko'pincha valyutalarning o'zaro konvertatsiyasini osonlashtiradigan, shu jumladan yagona hisob birligi asosida to'lov ittifoqi bilan to'ldiriladi. Bojxona ittifoqi erkin savdo zonasidan ko'ra mukammalroq integratsion tuzilmadir, chunki bu yerda yagona iqtisodiy makon shakllantirilib, kollektiv protektsionizm choralari amalga oshirilmoqda. Natijada ishlab chiqarish va eksportni rivojlantirish manfaatlaridan kelib chiqib, tovar oqimlarini tartibga solish imkoniyati paydo bo‘ladi. Vaqt o'tishi bilan bu ishlab chiqarish tuzilmasida jiddiy o'zgarishlarga olib keladi va bojxona ittifoqi doirasidagi integratsiya jarayonlarining rivojlanishiga foydali ta'sir ko'rsatadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchini raqobatbardoshroq mahsulot ishlab chiqarishga undash kerak bo'lsa, bunday choralar ko'rilishi mumkin. Bundan tashqari, bojxona tarifi bilan ishlash xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun yanada maqbul shart-sharoitlarni yaratish imkonini beradi, bu ham iqtisodiy o'sishga bevosita ta'sir qiladi. Bojxona ittifoqiga Yevropa iqtisodiy hamjamiyatini misol qilib keltirish mumkin. Hozirgi vaqtda integratsiya jarayonlari rivojlana boshlagan 1950-yillarning oxiri – 1960-yillarning boshlari bilan solishtirganda dunyoda vaziyat oʻzgardi. Iqtisodiyotning baynalmilallashuvining chuqurlashishi, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar rolining ortishi, ta'sirining kuchayishi munosabati bilan transmilliy kompaniyalar mamlakatlar o'rtasidagi savdo to'siqlari kamayadi. Uchinchi shakl(bosqich) integratsiya - Umumiy bozor. Uning yaratilishi bojxona ittifoqi doirasida hal qilib bo'lmaydigan vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi. Bu yerda nafaqat savdoda, balki barcha ishlab chiqarish omillarining (kapital, mehnat, texnologiya, axborot) davlatlar oʻrtasida harakatlanishidagi toʻsiqlar toʻliq bartaraf etiladi. Texnik standartlardagi tafovutlar asta-sekin bartaraf etilmoqda, tovarlarning milliy brendlari qonun hujjatlari bilan himoyalangan va hokazo. Ammo bojxona to‘siqlarini olib tashlashning o‘zi yetarli emas. Iqtisodiyotning alohida tarmoqlari va tarmoqlari integratsiya jarayonlarini yanada chuqurlashtirish uchun qanchalik muhim ekani, tegishli chora-tadbirlar ko‘rilganidan keyin ijtimoiy rezonans qanday bo‘lishidan kelib chiqib, ularni rivojlantirish bo‘yicha yagona siyosatni ishlab chiqish va muvofiqlashtirish masalasini hal qilish zarur. ma'lum bir iste'molchiga qanday ta'sir qiladi.
Ishlab chiqarishni ko`paytirish bn bozorlarni kengaytirish, transaksion xarajatlarni kamytirish va bq.
Qulay tashqi iqtisodiy va siyosiy muhitni yaratish;
Savdo siyosatidagi vazifalarni hal qilish
Iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurishga ko`maklashish;
Mintaqaviy raqobat ustunligini shakllantirish;


Hozirgi davrda ko`pgina integratsion birlashmalar o`z oldiga quyidagi maqsadlarni qo`yadilar
Integratsiya - jahon mamlakatlari o’rtasida yangi tovarlar oqimini shakllantirish orqali "resurslar cheklanganligi" muammosini bartaraf etish yo’li.
Bu orqali jahon mamlakatlarida nisbatan serxarajat tovarlar ishlab chiqarishga chek qo’yilib, texnologik ayirboshlashni kengaytirish imkoniyatini beradi, ya’ni, ITTKIga xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi.
Integratsiya - bu ishlab chiqarishni barqaror o’sishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorlik kabi maqsadlarga yengilroq va tezroq erishish imkoniyatini beradi.
Integratsiya - bu hududiy miqyosda sifat jihatdan yangi iqtisodiy muhitni yaratish yo’li orqali milliy xo’jalik komplekslarining o’zaro yaqinlashishi va bir-biriga kirib borishi jarayonidir.