J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

1 
K eyn es, J. M . T h e T h eo ry o f E m p loym en t, Interest, and M o n ey (N e w York:
H arcou rt, 1936). p.-37.
43

---

iqtisodiy tadqiqotlarda o‘z tasdig‘ini topgan bo‘lib, spekulyativ 
kapital moliya bozorining barcha segm entlarida mavjudligi aniq- 
langan.
Investorlar derivativlar bozoridagi vositalardan riskni kam ay- 
tirish, kurslar o ‘zgarishidagi riskni sug‘u rtalash uchun foydalani- 
shadi. Bunday bitim larda xedjirni kontragenti sifatida spekulyant 
riskni o ‘z zim m asiga oladi. S huning uchun moliya bozorida ham
xedjirlar, ham spekulyantlar bo‘lishi talab etiladi, ularsiz keng 
ko‘larnli, likvidli bozor taraqqiy etm aydi. Moliyaviy aktivlar valu- 
taviy, foizli, kredit, likvidlik, operatsion, q o n u n larn in g o ‘zgarishi, 
h isob-kitoblarni tartibga solinishi va boshqa bir qator risklarni 
o ‘zida m ujassam etadi. B ozorning liar qanday ishtirokchisi ham
bunday risklarni barchasini qabul qilishga tayyor b o ‘lm aydi. U lar 
derivativlardan foydalangan holda risklarni qayta gu ruhlashlari va 
b a rta ra f qilishlari m um kin. D erivativlar investorlarning alohida 
risklarini but un iqtisodiyotga tarqatdi va natijada b u tu n iqtisodiy- 
moliyaviy tizim beqarorligi kuchaydi.
3 .3 . Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining
asosiy sabablari
X alqaro ban k likvidliligi m u am m o larin in g keskinlashuvi 
AQSH ipoteka kreditlari bozoridagi tan g lik n in g butun moliya 
sektoriga tarqalishiga, so‘ngra iqtisodiyotning real sektoriga ta ’sir 
etish orqali iqtisodiy inqirozga aylanishiga sabab b o ‘ldi.
M urakkab tuzilm aga ega b o ‘lgan moliyaviy m ah sulotlarning 
yetarlicha tartibga solinm asligi natijasida real va moliyaviy sektor 
o ‘rtasidagi nom utanosiblik kuchaydi va bu, o ‘z navbatida, nafaqat 
moliyaviy aktivlar bozorida, balki ko'chm as m ulk bozorida ham
«ko‘pik»larning paydo bo'lishiga zam in yaratdi. 2007-yilning av- 
gust oyiga kelib ipoteka kreditlari bozoridagi ko‘pik «yorilib», 
barch an i vahim aga soldi. K apitallarning erkin harakati va m oli­
yaviy globallashuv ipoteka bozoridagi tan g lik n in g b u tu n moliya 
bozoriga transform atsiyalanishiga va global tus olishiga zam in 
yaratdi. Shuningdek, bank tizim in i tartib g a solish borasidagi nuq-
44

---

so nlar ko'zga tash lanib qoldi. Bu h o latlar keynscha qarashlarnin g 
liali-h an u z o ‘z aham iyatini yo‘qotm aganligidan dalolat beradi.
B an k lar to m on id an talab qilinadigan foiz stavkalari doim o 
ham m uvozanatli (tabiiy)2 stavkaga teng boMavermaydi. Boshqa- 
cha aytganda, ban k lar qisqa m uddatli davriy oraliqda iqtisodiyot- 
ni tabiiy stavkaga nisb atan pastroq foiz stavkasini so‘rash orqali 
rag‘b atlan tirish lari m um kin. Bu «noto‘g‘ri» signal investitsiya va 
iste’m o ln ing oshishiga va, aksincha, ja m g ‘arm a larn in g qisqarishi- 
ga sabab b o ‘ladi. A lbatta, bank lar bunday past stavkalarda uzoq 
vaqt qarz bera olm aydi, natijada b an k larn in g kreditlash am aliyoti 
qisqaradi, iqtisodiyotdagi m uvozanat buziladi, hatto ayrim ban k­
lar q arzlarn in g qaytm asligi oqibatida b an k ro tlik ka yuz tu tad i, 
pirovardida iqtisodiy o ‘sish k o'rsatk ich larin in g pasayishi yuz b e ­
radi.
F ik rim iz c h a , ushbu in q iro zn in g ild izla rin i A Q S H ning yirik 
m iqdordagi jo riy o p eratsiyalar defitsiti (10 yil m obaynida Y alM
n in g 5 foizi atrofida) va keragidan o rtiq tashqi qarzdorlik; o rtiq - 
ch a lik v id lilik va k red itlarn i yuzaga keltirgan past foiz stavka­
lari; past d aro m ad li aholiga ipoteka k red itlarin i berish koMamini 
o sh irish g a n isb atan AQSH h u k u m a ti to m o n id an o 'tk az ilg an
bosim ; n o b an k m oliya ta sh k ilo tla ri u stid an yetarlicha nazorat 
am alga o sh irilm a g an lig i kab ilard an izlash m aqsadga m uvofiq 
sanaladi.
1999-yilga kelib G less-Stigel q o n u n in in g bekor qilinishi AQSH 
tijorat bank lariga investitsiya banki funksiyasini bajarish im koni- 
ni berdi, bu o£z navbatida, riskli an d errayting, qim m atli qog‘ozlar 
savdosi, b eq aror kredit am aliyotlarining rivojlanishiga olib keldi.
A lb atta, A Q SH da m azku r q o n u n n in g qabul qilinishi Buyuk 
depressiya bilan cham barchas bog‘liq. 1933-yilga qadar investi- 
tsion va tijorat bank faoliyati bir m uassasa to m o n id an am alga oshi- 
rilar edi. 1933-yilda AQSH Kongressi to m o n id an G less-Stigel deb
2