J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

3 .2 . Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish
om illari va konsepsiyalari
H ozirgi kun d a xalqaro m oliya bozoridagi inq iro zlarn in g y u z a ­
ga kelishi va ularni b a rta ra f etish borasida bir qator konsepsiyalar 
shakllantirilgan.
Moliyaviy «ko‘pik»lar konsepsiyasi. O datda «ko‘pik» haqida 
so ‘z borganda, m a ’lum ak tiv nin g bozor bahosi u n in g fun dam ental 
bahosidan keskin oshib ketishi tu sh un ilad i. A ktivning fu n d am en ­
tal bahosi esa, m azk u r aktiv keltiradigan barcha d aro m ad larn in g
joriy bahosi hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy «ko‘pik»lar nazariyasida bo - 
zo rn in g «ko‘rin m as q o i» orqali o cz in i-o ‘zi boshqarishi va psi- 
xologik o m illar orqali in qirozn in g kelib chiqishiga alohida e ’tibor 
beriladi. Moliya sohasida investorlarning asoslanm agan foydani 
kutishlari «ko‘pik»larning shakllanishiga olib keladi va bu, o ‘z 
navbatida, ushbu so hani inqirozga tayyorlovchi m exanizm b o ‘lib 
x izm at qiladi.
K ap italning haq iq atda oshishi foyda hisobidan bo'ladi, bu 
esa aksiyalarning bozordagi jozibadorligini oshiradi. Bozor 
ishtirokchilari n arx la r ko‘tarilish ig a moliyaviy operatsiyalarni 
am alga oshiradilar, natijada kapital yanada ko‘payadi, bu jarayon 
qay ta-q ay ta takrorlanaveradi va pirovardida moliyaviy «ko‘pik»lar 
vujudga keladi.
Moliyaviy «ko‘pik»larni to ‘laligicha aniqlash uchu n zam onaviy 
qim m atli qog‘ozlar bozoridagi talab va taklifga ta ’sir etuvchi b a r­
cha o m illar inobatga o linishi kerak.
«Ta’m in lan m ag an dollarlar» konsepsiyasi. Bu konsepsiyaning 
m ohiyati A Q S H ning ja h o n d a yirik q arzdo r m am lakatga aylanishi 
bilan bog‘liq. Ayni paytda, bunga dunyo m am lak atlarin in g to'lov
41

---

balansidagi nom uvofiqliklar, eksport tovarlari raqobatbardoshli- 
gini saqlab tu rish uchun xorijiy valuta zax iralarini ja m g ‘arish cho- 
ralari ham sabab bo‘lgan. Ushbu zaxiralar, o‘z navbatida, AQSH 
g‘azn ach ilik obligatsiyalari va boshqa qim m atli qog‘ozlariga in- 
vestitsiya qilindi.
Konsepsiyaga muvofiq, o ‘zida AQSH dollaridagi aktivlarni 
yirik hajm da saqlovchi m am lakatlar m a’lum bir sabablarga ko‘ra 
u la rn i olishni to ‘xtatishi yoki o‘zlaridan soqit qilishlari oqibatida 
xalqaro m oliya tizim id a keng ko‘lam li inqiroz avj olishi m um kin.
XX asrning 70-yillariga kelib B retton-V uds valuta tizim i bekor 
qilingach, valutalar hosilalari (derivativlari) bilan birga o ‘zlarining 
oltin asosidan va ta ’m inotidan uzilib qoldi. M onetaristik g‘oyalar 
(M .F rid m en va b.) asosiga qurilgan Yamayka valuta tizim i moliya 
m uassasalariga pulni bosish dastgohidan m aksim al darajada foy- 
dalanish, valuta derivativlari, elektron pullarni tashkil qilish, sox- 
ta kapital hisobiga yirik m iqdordagi ta ’m in lan m ag an dollarlarni 
va AQSH g‘azna m ajburiyatlarini ja h o n moliya tizim iga kiritish 
im k o n in i berdi. N atijada ja h o n m oliya tizim id a qog‘oz p iram i- 
dasi, «moliyaviy ko‘pik», ya’ni «ta’m in lan m ag an dollarlar» shakl- 
landi. 0 ‘z -o ‘zidan moliya sektori va iqtisodiyotning real sektori 
o ‘rtasidagi m uvozanat buzildi, ya’ni uzilish yuz berdi.
«Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu kon- 
sepsiyaning asosida erkin bozor iqtisodiyotining o ‘z in i-o ‘zi sam a- 
rali tartibga sola olm asligi, davlat tom onidan tartib ga solishning 
yetarlicha em asligi kabi g‘oyalar yotadi. B inobarin, bu konsepsi- 
yani qo‘llab-quvvatlovchilar moliyaviy erkinlashtirish, erkin b o ­
zor iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar.
M a’lum ki, B uyuk D epressiya davrida (1929—1933) bozor iqti­
sodiyoti o ‘z in i-o ‘zi sam arali tartibga solishning uddasidan chiq- 
m adi. D j.K eyns klassik nazariyaga zid b o ‘lgan quyidagi ikki 
h o latn i asoslashga muvaffaq bo‘ldi. B irinchidan, iqtisodiyot vaqt- 
n in g istalgan lahzasida raqobatli m uvozanatda bo'lm aydi, ya’ni 
«ko‘rin m as q o ‘l» o ‘z ishini bajarmaydi. Ikk in ch id an , iqtisodiyot­
n in g qaysi darajada b o ‘lishini yalpi talab belgilaydi. D j.K eyns
42

---

fikricha, m a m lak a tn in g yalpi ichki m ahsuloti iste’m olchilar, in- 
vestorlar va h u k u m a tn in g tovarlar va x izm atlar sotib olishga q an - 
chalik tayyor ekanligi bilan b elgilanadi1.
M o n etarizm nam oyan d alari inqirozni pul xususiyatiga ega 
bo‘lgan sabablar bilan tushuntiradilar. In q iro zn in g m onetaris- 
tik konsepsiyasi asosida pu ln in g m iqdoriylik nazariyasi yotadi. 
M o n etarc h ilar fikricha, m am lakatdagi pul tak lifi ustidan dav- 
lat n azo ratin i ta ’m in lash baholar barqarorligi va iqtisodiyotning 
o ‘sish su r’atlarin i saqlab qolishning asosi b o ‘lib xizm at qiladi.
Iqtisodiyotdagi siklik teb ran ish lar konsepsiyasi. Ko‘pch ilik 
iq tisodchilar iqtisodiyotning siklik xarakterga ega ekanligini in- 
qirozlar yuzaga kelishining asosiv sababi sifatida ko'rsatadilar. 
D arhaqiqat, iqtisodiyot doim o o ‘zgarib, tebranib tu radi. M asalan, 
yoz ju d a issiq kelsa, m uzqaym oqqa bo‘lgan talab oshadi va u ning 
ishlab chiqarish hajm i ko‘payadi. Biroq bu teb ran ishn i biznes sikli 
sifatida ko‘rib b o im ay d i. C h u n k i bu bir sanoat ta rm o g ‘idagi qisqa 
m uddatli o ‘sish, xolos. A gar o d am lar m uzqaym oq uchun ko‘p 
pul sarflasalar, u la rn in g soyabon sotib olishga sarflaydigan pul- 
lari kam ayadi. B oshqacha aytganda, m uzqaym oq ishlab chiqarish 
hajm i oshsa, soyabon ishlab chiqarish sanoatida pasayish kuza- 
tiladi. B aho m exanizm i esa u la rn in g qaytadan m uvozanatlashu- 
■vini ta ’m inlaydi. B iroq, u n i qaytadan m uvozanatga kelishi uchu n 
m a ’lum m ud dat kerak b o ia d i.
M oliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi om illar. Spekulyativ 
kapital moliyaviy aktivlar narxidagi teb ran ish lar hisobidan d aro - 
m ad olish u ch u n paydo b o ‘lib, u o ‘zida yuqori likvidli qisqa m u d ­
datli q o ‘yilm a, bozordagi o ‘rtac h a darom adlarga n isbatan yuqori 
d aro m ad li, riskliligi yuqori b o ‘lgan investitsiya kabi xususiyat- 
larni m ujassam lashtirishi bozordagi jozibadorligini oshirib, ular 
bilan operatsiyalar ko‘lam in in g ko‘payishiga sabab b o ‘ladi.
M oliya bozoridagi spekulyativ kap italn in g m am lak at ishlab 
ch iq arish in i m oliyalashtirishga qo‘shadigan hissasi deyarli yo‘qligi