J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

4 .3 . Jahon banki guruhi va unga kiruvchi tashkilotlar faoliyati
Jah o n b anki 190 d an ortiq rivojlangan h am d a rivojlanayot- 
gan m am lakatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatuvchi xalqaro m oliya 
tashkilotidir.
Jah o n b a n k in in g bosh m aqsadi — iqtisodiy o ‘sish davrini 
b o sh d an kechirayotgan rivojlanayotgan m a m la k a tla rn i k redit- 
lash yo‘li bilan k am b ag ‘allik d arajasin i p asay tirish h iso b lan ad i. 
K red itlar ushbu davlatdagi iqtisodiy o ‘sishni ja d a lla sh tirish - 
ga h a m d a fu q aro la rn in g hayot darajasi yax shilan ish iga im kon 
tu g ‘d irad i.
H ozirgi davrda Jahon banki m ing yillik D eklaratsiyasiga m u- 
vofiq o ‘z faoliyatining asosiy vazifalarini belgilab olgan. M ing
65

---

yillikdagi rivojlanish m aqsadlariga 2015-yilgacha erishish lozim
boMib, u o ‘z ichiga quyidagilarni olgan:
— kam bag‘allik va o ch lik k a b arham berish;
— um um iy boshlang‘ich ta ’lim n i ta ’m inlash;
— bolalar o‘lim in i qisqartirish;
— onalik m uhofazasini yaxshilash;
— V IC H /S P ID , m alariya (bezgak) va boshqa kasalliklarga 
qarshi kurashish;
— atrof-m uh itn ing barqaror rivojlanishini ta ’m inlash;
— rivojlanish m aq sad larid a global h a m k o rlik n i sh ak llan ti- 
rish.
Jahon ban k in in g X alqaro valuta fondidan farqi shundaki, Ja- 
hon banki f'aqatgina rivojlanayotgan m am lakatlarga uzoq m uddatli 
yordam ko‘rsatadi, X V F faoliyati esa m am lakatdagi vaqtinchalik 
moliyaviy inqirozni b a rta ra f qilishga yo'naltirilgan.
Jahon b anki B M T ning ixtisoslashtirilgan moliya instituti si- 
fatida strategik vazifalarni bajarish uchun eng qulay vositachi si- 
fatida xizm at qilishga m o ‘ljallangandir, ya’ni barcha a ’zo m am - 
lak atlarn ing iqtisodiyotini ja h o n xo‘jaligi tizim i asosiy m arkazlari 
bilan inlegratsiya qilishdir.
«Jahon banki» atam asi tarkiban X alqaro tik lanish va taraqqiyot 
banki (In tern atio n al B ank for R econstruction and Developm ent) 
va X alqaro rivojlanish assotsiatsiyasini (In tern atio n al D evelop­
m ent A ssociation) q am rab oladi. «Jahon banki guruhi» atam asi 
esa, 5 ta tash k ilo tn i, xususan, X TTB , X R A , X alqaro moliya kor- 
poratsiyasi (In tern atio n al F inancial C orporation), Investitsiyalar- 
ni kafolatlash b o ‘yicha ko‘p to m onlam a agentlik (M ultilateral 
Investm ent G u aran tee Agency), X alqaro investitsion bahslarni 
tartibga solish m arkazini (In tern ation al C enter for Settlem ent o f 
Investm ent D isputes) o ‘z ichiga oladi5.
Jahon b an k in in g asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
— rivojlanayotgan m am lakatlarda investitsiya faoliyati;
5 www.worldbankgroup.org.
66

---

— iqtisodiy m a salala r b o ‘yicha m aslahat va ta h liliy faoliyat;
— am alga osh irilad ig an d astu rlar va ko‘rsatiladigan x izm atlar 
tarkibi va tu zilm asin i m u n tazam to ‘g ‘rilab borish;
— boy va qashshoq m am lak a tlar o ‘rtasida resurslarni taq sim - 
lashda vositachilik qilish.
H ar uch yilda Jah o n b anki g u ru h i to m o n id an «Jahon b anki 
g u ru h i faoliyatining strategiyasi» nom li hujjat ishlab chiqiladi, 
ushbu hujjatdan m a m lak atlar bilan bo'ladigan ham korlikda foy- 
d alan iladi. Strategiyaga ijtim oiy-iqtisodiy rivojlantirish xususi- 
yatlari va kam b ag ‘allik m uam m o larin i hal qilish bo'yicha dastu r 
ham da loyihalar kiritiladi.
0 ‘zin in g faoliyati b o ‘yicha Jahon banki m a ’lum tam oyillarga 
am al qiladi, ju m lad an :
— rivojlanayotgan m a m lak atlarn in g iqtisodiy o ‘sishiga yordam
beruvchi sam arali kapital qo‘y ilm alar uchu n resurslar ajratish;
— resurslar qaytishi ehtim olligi darajasini hisobga olgan holda 
iqtisodiy m ulohazalardan kelib chiqib investitsion qarorlar qabul 
qilish;
— bitta ishtirokchi m am lak at doirasida berilgan resurslarni 
ishlatishga cheklovlarning mavjud em asligi;
— x o dim lar faoliyatining boshqa subyektlarga, ju m lad an , 
m am lak atlar huku m atig a em as, balki faqatgina b an k m an faat- 
lariga yo‘naltirilganligi.
Rivojlanayotgan m am lak atlar uchun Jah o n b anki tash k ilo tlari 
g u ru h i dunyodagi yirik moliyaviy m ablag‘lar m an b alarid an biri 
b o iib hisoblanadi.
U o ‘z in in g m oliyaviy resu rslarin i k am b ag ‘al m a m la k a tla rd a - 
gi k am b ag ‘a llik d arajasin i p asay tirish h a m d a iq tisodiy o ‘sishni 
ja d a lla sh tiris h , shu n in g d ek , hayot sifatin i yaxshilashga sarf- 
laydi.
Y uqorida qayd etilgan ta sh k ilo tlarn in g faoliyatini quyidagi 
m a’lu m otlar asosida ko‘rib chiqam iz.
Xalqaro tik lanish va taraqqiyot banki (X TTB , ing. In tern a tio ­
nal Bank for R econstruction and Development) — Jahon ban k in ing
67

---

asosiy kredit tashkiloti b o lib , keng miqyosda Jahon banki nomi 
bilan tanilgan. Ushbu bankka a ’zo bo‘lish uchun ariza taqdim
etgan m am lakat avvalo XVFga a ’zolikka kirgan b o iish i lozim. 
B ankning barcha qarzlari a ’zo davlatlar hukum atlari tom onidan 
kafolatlanishi kerak. Q arzlar bo‘yicha bar olti oyda o'zgaruvchi foiz 
stavkasi belgilanadi. Hozirgi vaqtda m azkur stavka 6—7%ga teng. 
Q arzlar asosan 15—20 yil m uddatga, asosiy qarz sum m asi bo‘yicha 
to‘lovlarni 3—5 yilga uzaytirish tartibida beriladi. Q arz berish dav- 
lat hnkum atining kafolati olingandan so‘ng am alga oshiriladi6.
X TTB — 19 44 -yilda B retton-V udsdagi (A Q S H ning N yu - 
X em pshir shtatidagi shaharch a) X alqaro valuta — moliyaviy 
konferensiyada X V F b ilan bir vaqtda tu zilg an d avlatlararo in- 
vestitsiya in stitutidir. B ir vaqtning o ‘zida b an k n in g nizom i ham
bo'lib qolgan X TTB haqidagi Bitim 1945-yilda rasm iy jih atd an
kuchga kirgan, bank 
0
‘zin in g faoliyatini 1946-yildan boshlagan. 
X T T B nin g sh tab -k v artirasi A Q S H ning V ashington sh ah rida 
joylashgan.
X T T B ning asosiy m aqsadi — a ’zo m am lakatlarga uzoq m ud- 
datli kredit va qarzlar berish h am da xususiy investitsiyalarni kafo- 
latlash orqali u larning iqtisodiyotini rivojlantirishga ko‘m aklashish 
hisoblanadi. D astlab X TTB a ’zo m am lakatlarn in g to ‘plangan 
m ablag‘lari va am erikalik investorlarning jalb qilingan kapital - 
lari yordam ida ikkinchi ja h o n urushi natijasida iqtisodiy jihatd an 
tu rg ‘un holatga kelib qolgan G ‘arbiy Yevropa m am lak atlarida x u ­
susiy investitsiyalarni rag‘batlantirishga m o‘ljallangan edi.
X T T B ning Kelishuvlar m oddasining 1-moddasiga muvofiq 
lining m aqsadlari sirasiga quyidagilar kiradi:
— a ’zo davlatlarning xalq xo'jaligini tiklash va rivojlantirishga 
ko‘m aklashish;
— kafolatlar berish, xususiy va boshqa investorlarning inves- 
titsiyalari va ssudalarida ishtirok etish orqali xususiy va xorijiy 
investitsiyalarni rag‘batlantirish;
6 ww w .m fino.ru.
68

---

— ja h o n savdosining m uvozanatli o ‘sishini va a ’zo davlatlar 
to ‘lov balan sin ing m uvozanatliligini qo‘llab-quvvatlash.
50-yillarn in g o ‘rta la rid a n boshlab, G ‘arbiy Yevropa m am lak at- 
larida xo‘ja lik hayoti barqarorlashishi m unosabati bilan, X TTB
o ‘z faoliyatining k atta qism ini Osiyo, A frika va L otin A m erikasi 
m am lak a tlarin in g iqtisodiyotini rivojlantirishni barqarorlashti- 
rishga yo‘naltirdi.
X T T B ning oliy rah b ar organi B oshqaruvchilar K engashi va 
D irektorat (ijroiya organi) b o ‘lib hisoblanadi. A’zo m am lakatlar- 
ning m oliya vazirlari yoki m arkaziy b an k lar boshqaruvchilaridan 
tashkil topgan K engash o ‘z sessiyalarini X V F bilan birgalikda 
bir yilda bir m a rta o ‘tkazishadi. X TTB a’zolari faqatgina X V F
a ’zoligiga qabul qilingan m am lak atlar b o ‘la oladi. O vozlar X TTB
kapitalidagi (180 m lrd dollardan ortiq) m am lak at kvotasi orqali 
aniqlanadi.
H ozirda X T T B a ’zolari b o ‘lib 186 m am lakat hisoblansada, 
yetakchi o ‘rin d a yettilik m am lak atlari turadi: A Q SH , Yaponiya, 
Buyuk B ritaniya, G erm an iya, Fransiya, K an ad a va Italiya7.
B an k n in g resurslari sh ak llan ish in in g m anbasi b o ‘lib, A m erika 
bozorlarida obligatsiya qarzlarini chiqarish va u la rn i sotishdan 
olingan m ablag‘lar hisoblanadi. X TTB k red itlarn i, o d atd a 20 yil 
m uddatga a ’zo m a m lak atd a ishlab chiqarish obyektlarini kengay- 
tirish uchun h u k u m at kafolati ostida beradi. S huningdek, X TTB
boshqa b a n k la rn in g uzoq m uddatli k reditlari b o ‘yicha kafolat 
h am beradi. U h am X V F singari, qarzdor m am lak atn in g m oli- 
yaviy holati, kreditlanuvchi obyektlar va ushbu obyekt bo'y ich a 
b an k missiyasi to m o n id an o ‘rganilgan ax b orotlarni talab qiladi.
X TTB quyidagi d astu rlar doirasida faoliyat yuritadi:
— iqtisodiy boshqaruv va kam bag‘allik bilan kurashish;
— ekologiya va ijtim oiy rivojlanish;
— in fratu zilm a, xususiy sektor va moliya;
— inson salohiyatini rivojlantirish.
7 www.worldbank.org.
69

---

Keyingi yillarda X TTB rivojlanayotgan m am lak atlarn in g
tashqi q arzlarin i tartibga solish bilan shug‘ullanm oqda: kredit- 
larn in g 1/3 qism ini q o ‘shm a m oliyalashtirish deb ataladigan 
shaklda beradi. B ank to ‘lov balansi holatini yaxshilashga, shu- 
ningdek, iqtisodiyot tu zilm alarin i tartibga solishga strukturali 
k red itlarni ajratadi.
H ozirgi paytda X TTB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari b o ‘lib 
quyidagilar hisoblanadi:
— turli xildagi investitsiya loyihalarini uzoq va o ‘rta m uddatli 
kreditlash;
— loyihalarning m oliyaviy-iqtisodiy va texnik asoslarini tay- 
yorlash;
— rivojlanayotgan m am lak atlard a tuzilm aviy qayta qurish 
dastu rlarin i m oliyalashtirish.
X T T B ning m aqsadlari quyidagilardan iborat:
— a ’zo m am lak atlar iqtisodiyotini rivojlantirishga va qayta 
tiklashga yordam ko‘rsatish;
— xususiy xorijiy investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash;
— to ‘lov b alansining m uvozanatini saqlashga va xalqaro sav- 
doning barqaror o ‘sishiga yordam berish;
— statistik m a ’lu m otlarni to ‘plash va e ’lon qilish.
X T T B ning asosiy m ablag‘lari hozirgi ku n d a o ‘rta va uzoq
m uddatli qarz m ajburiyatlarini emissiya qilish orqali xalqaro 
moliya bozorlaridagi operatsiyalar hisobidan shakllanadi. X TTB
qim m atli qog‘ozlari yuqori kredit reytingiga (AAA) ega bo‘lib, 
dunyoning 100 dan ortiq m am lakatlariga joylashtiriladi. X T T B ­
n ing kreditlari qarz oluvchi davlat m illiy valutasida em as, balki 
devizlarda, ya’ni xalqaro darajada to ‘lov vositasi sifatida tan o lin- 
gan valutalarda ajratiladi.
X TTB qarzlarin i ikkita kategoriyaga ajratish m um kin:
Iqtisodiyot uchun yo‘qotishlarsiz ssudalar b o ‘yicha foizlarni 
to ‘lashga qo dir b o ‘lgan, rivojlanayotgan m am lak atlar uchu n qarz- 
lar.
70

---

X alqaro m oliya b o zo rid a kreditga Jayoqatsiz va ssu d alar 
bo‘yicha foizlarni to ‘lashga q o d ir b o ‘lm agan kam bag‘al raam - 
lakatlar uchu n qarzlar.
K eyingi yillarda X T T B ja h o n m oliya bozorida yirik q arzdor 
rolida chiqm oqda. B ank to m o n id an chiqarilayotgan obligatsiya 
qarzlari sum m asi davlatlararo investitsiya b an k lari o ‘rtasid a eng 
k atta solishtirm a og‘irlik k a egadir.
X alqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (X R A ) — Jahon b an k i gu- 
ru h ig a kiruvchi xalqaro ta sh k ilo t b o ‘lib, u 1960-yilda tash k il etil- 
gan. X R A K elishuvlar m o d d asin in g b m o d d a sig a muvofiq, u n in g
m aqsadi iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlan tirish , sam arad o rlik n i 
oshirish va shuning asosida, sust rivojlangan a ’zo m am lak atlard a 
aholi tu rm u sh ta rz in i o shirish , shuningdek, a n ’anaviy kreditlarga 
nisb atan og‘ir b o ‘lm ag an qulay sh artlarda moliyaviy ko‘m ak be- 
rish hisoblanadi.
M am lakatlarga rivojlanish jarayonida yordam ko‘rsatish m aq- 
sadiga ega boclgan X R A strategiyasining asosiy elem entlari qu- 
yidagilardan iborat:
— m akroiqtisodiy va ta rm o q siyosatining puxta o ‘ylangan cho - 
ra-tad b irlarin i qabul qilish orqali iqtisodiy o ‘sishni jad allashtirish ;
— ijtimoiy so h alarn in g m u stah k am lan ish i va rivojlanishini 
q a t’iy q o ‘llab-quvvatlash orqali inson kapitaliga investitsiyalash;
— boshqaruv sam arad orlig in i oshirish uchun tash kiliy -tex nik
im koniyatlarni kengaytirish;
— barqaror rivojlanish m aqsadlarida atro f-m u h itn i saqlash;
— qurolli 
to ‘qnashuvlar 
oqibatlarini 
b a rta ra f 
etishga 
ko‘m aklashish;
— m intaqaviy integratsiya va savdoni qo‘llab-quvvatlash.
X R A foizsiz k red itlar va iqtisodiy o ‘sishni rag'batlan tirish g a
qaratilgan g jan tlar ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijti­
moiy tengsizlikni k am aytirish va aholi turm u sh ta rz in i o sh irish n i 
ko‘zda tutadi.
X R A d an qarz olish huquqiga yalpi ichki m ahsuloti aholi jo n
boshiga $835 d an kam b o ‘lgan m am lak atlar ega bo ‘lishadi.
71

---

X R A m am lakatlarga 10 yil im tiyozli davrli 30—40 yilga foiz- 
siz kreditlar beradi. X R A k red itlarin in g qaytarish m uddatlari 20, 
35 va 40 yilni tashkil etadi, sh u n d an dastlabki 10 yili im tiyoz­
li davr hisoblanadi va bu davrda asosiy qarz b o ‘yicha to ‘lovlar 
am alga oshirilm aydi. Ta’kidlash lozim ki, X R A kreditlariga foiz 
to ‘lanm aydi, biroq xizm at ko‘rsatish uchun kam m iqdordagi 
(hozirda ajratilgan kredit su m m an in g 0,5 foizi) xarajatlar qarz 
oluvchi tom onidan qoplanadi. Bu k reditlarning m aqsadi, rivoj- 
langan m am lakatdan kam bag‘al m am lakatga tovarlar eksportini 
rag‘batlantirishdir. X alqaro rivojlanish assotsiatsiyasiga 167 m am - 
lakat a ’zo bo‘lib kirgan8.
X R A m am lakatlarga moliyaviy resurslarni ajratishda m uayyan 
m ezonlarga am al qiladi. U larga quyidagilarni kiritish m um kin:
1. M uvofiqlik m ezonlari.
X R A dan qanday m am lak atlar m ablag‘ olish huquqiga ega 
ekanligini aniqlashda uchta m ezon q o ‘llaniladi:
— Y IM n in g aholi jon boshiga nisbatan o ‘lchanadigan nisbiy 
ko‘rsatkichidan past bo£lgan m am lakatlar;
— m am lakatni rivojlantirish dasturlarin i m oliyalashtirishga 
imtiyozli shartlarda resurslar olishga ehtiyoj yuzaga kelishi tufayli 
bozor sharoitlarida o'zlashtirilgan m ablag£lar uchun kreditga qo- 
biliyatlilikning yetishmasligi;
— qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o'sishni qo‘l!ab-quv- 
vatlovchi iqtisodiy va ijtimoiy siyosat chora-tadb irlarini qabul qi- 
lish, shuningdek, o ‘tkaziladigan siyosatning yuqori sam aradorligi.
2. Taqsim lash m ezonlari.
0 ‘rnatilgan m ezonlarga javob beruvchi m am lakatlar o ‘rtasida 
X R A resurslarini taqsim lash ta rtib in i aniqlovchi asosiy om il 
m am lakatda qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o ‘sishni 
qo‘llab-quvvatlash borasida o ‘tkaziladigan siyosatning sam ara­
dorligi hisoblanadi. A niqlovchi o m illardan yana biri b o ‘lib aholi 
jo n boshiga darom ad darajasi hisoblanadi: X R A m ezonlariga ja-
8 www.worldbank.org..
72

---

vob beruvchi qashshoq m a m lak atlar siyosat sam aradorligining 
bir xil ko‘rsatkichlarida boshqa m am lakatlarga nisbatan yuqori 
m ablag‘ olishadi.
3. S am aradorlik reytingi.
H a r yili Jahon banki personali 
q arzd o d ar to m onidan 
o ‘tkaziladigan siyosatning sifatini baholaydi va shu asosda m am ­
lakatlar reytingi aniqlanadi. B aholashni o ‘tkazishda m am lakatda 
am alga oshirilayotgan loyihalar po rtfelin in g sam ardorligi hisobga 
olinadi.
3. R esurslarni taqsim lash tartibi.
X R A tom o n id an m am lakatga ajratiladigan resurslar hajm i bi- 
rin ch i navbatda shu m am lak atd a o ‘tkaziladigan siyosat sam ara- 
dorligini va uning institutsional tizim in i h a r yillik baholash nati- 
jasid a qarzdorga beriladigan reytingga bog‘liq b o ia d i.
4. S am aradorlik kolrsatkichlari va kreditlash.
X R A rahbariyati har bir m am lakatga haqiqatda ajratilgan resurs­
larni ularning rejalashtirilgan o ‘lcham i bilan taqqoslagan holda 
nazorat qilib boradi. M ablag‘lar yetarlicha egiluvchanlik bilan ajra- 
tiladi, bu holat faoliyat sam aradorligi ko‘rsatkichlarining sezilarli 
o ‘zgarishi natijasida zaru r choralar qo‘llashga im kon beradi.
X alqaro moliya korporatsiyasi (X M K ) (ing. International Fi­
nance C orporation, IF C ) Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro 
tashkilotdir. Tashkilotning shtab-kvartirasi V ashingtonda (AQSH) 
joylashgan. 1956-yilda rivojlanayotgan m am lakatlarga xususiy in- 
vestitsiyalar oqim i barqarorligini ta ’m inlash m aqsadida tuzilgandir.
Jah o n banki tashkilotlari g u ru h in in g Prezidenti bir vaqtning 
o ‘zida X M K Prezidenti b o ‘lib hisoblanadi. R ahbarlik vazifasi 
vitse-prezident to m onidan am alga oshiriladi. X M K aksionerlari 
b o ‘lib 182 m am lakat hisoblanadi.9
X M K Jahon banki gu ruh iga kiruvchi boshqa tash k ilo tlar bilan 
o ‘z faoliyatini m uvofiqlashtirib boradi, lekin yuridik va moliyaviy 
alo qalarda m ustaqil tashkilot bo‘lib hisoblanadi.