J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

53

---

4-bob. XALQARO MOLIYA TASHKILOTLARINING
XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARI
TARAQQIYOTIDAGI 0 ‘RNI
4.1. X alqaro moliya tash k ilo tlarin in g tasn iflan ish i va um um iy 
tavsifi.
4.2. X alqaro Valuta F o nd in ing m aqsadi va faoliyatining m o ­
ll iyati.
4.3. Jah o n b ank i g u ru h i va unga kiruvchi ta sh k ilo tlar faoli- 
yati.
4.4. M intaqaviy valuta-kredit va moliya tashkilotlari.
4.1. Xalqaro moliya tashkilotlarining tasniflanishi va
umumiy tavsifi
X alqaro valuta-kredit va m oliya m u n o sabatlarining tashkiliy 
tuzilm asi o‘ziga ko‘plab xalqaro tash k ilo tlarn i q am rab oladi. 
U lardan b a’zilari ko‘pgina vakolatlarga h am da yuqori m iqdordagi 
moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan holda xalqaro valuta-kredit va 
moliya m un osabatlarin i tartibga solishda ishtirok etadi. Boshqa- 
lari esa hu k u m a tlararo m uhokam a etish uchun fo rum lar tashkil 
etish h am d a valuta-kredit va moliya siyosati bo‘yicha tavsiyalar 
ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi.
Xalqaro m oliya tashkilotlari o ‘zida jah o n iqtisodiyoti barqa- 
rorligini ta ’m inlash uchun moliya va valuta-kredit m unosabat­
larini tartibg a solish m aqsadlarida davlatlararo kelishuv asosida 
tashkil etilgan xalqaro tashk ilo tlarn i ifodalaydi.
X alqaro moliya tashk ilo tlarinin g yuzaga kelishiga asosan j a ­
hon xo‘jaligida globallashuv jaray o n larin in g rivojlanishi h am da 
xalqaro m oliya bozorlaridagi va ja h o n valuta tizim idagi beqaror- 
likning kuchayishi sabab b o ‘ldi. U lar asosan ik kinch i ja h o n u ru - 
shidan keyin tashkil topgan va hozirgi vaqtda m am lak atlarn in g 
valuta-kredit va m oliya m unosabatlari sohasidagi ham korligini 
rivojlantirishda ham da ushbu m unosabatlarni davlatlararo dara- 
jad a tartibga solishda m u h im rol o ‘ynam oqda.
54

---

X alq aro m oliya ta sh k ilo tlari vujudga kelish in in g b irin ch i 
bo sq ich i b irin c h i va ik k in c h i ja h o n u ru sh la ri orasidagi davrga 
to ‘g‘ri keladi. X alqaro m oliya ta sh k ilo tla ri vujudga k elish in in g
ik k in c h i bosqichi h am d a u lar faoliyatin in g kuchayish jaray o - 
n i ik k in c h i ja h o n u ru sh id a n so‘ng m u sta m la k ach ilik tizim i- 
n in g p a rc h a la n ish i va 1970-yillardagi iqtisodiy o ‘zgarishlar bi- 
lan b o g ‘liqdir. Shu b ilan birgalikda 1980-yillarning b o sh larid a 
xalqaro m oliya ta sh k ilo tlari faoliyatida u ch in ch i b o sqichning
b o sh la n g a n lig in i qayd etish im iz m u m k in . C h u n k i bu davrda j a ­
ho n iq tiso diyo tida globallashuvning ku ch ay ishi h am d a in tegra- 
tsion ja ra y o n la rn in g jadallashu vi k ab ilarn i ko ‘rsatish m u m k in . 
D u n y o d ag i b ir q ato r davlatlarn in g h u k u m a t o rgan lari zam o - 
naviy xalq aro iqtisodiy m u no sabatlard agi m u a m m o larn i b irg a­
lik da h al etishg a ehtiyoj sezdilar va b u n in g natijasida xalqaro 
ta sh k ilo tla rg a b o ‘lgan talab yan ada o rtib bordi.
X alqaro m oliya tashkilotlariga X alqaro V aluta fondi, Jahon 
bank i, Yevropa tik lanish va taraqqiyot b a n k i, X alqaro hisob- 
k itoblar b anki, Osiyo, A m erika, A frika m intaqaviy rivojlanish 
b an k lari va b o sh qalar kiradi.
X alqaro moliya tash k ilo tlarin in g faoliyati ja h o n xo‘jaligin in g
barqarorligiga erishishga h am da valuta-m oliya sohasidagi m un o- 
sab atlarn in g uzluksizligini ta ’m inlashga yordam beradi. Eng av- 
valo, bunga b o ‘lgan zaruriyat davlatlar o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqalar 
ko‘la m in in g ortib borishi, shuningdek, u la rn in g o ‘zgaruvchan xu- 
susiyatga ega ekanligi bilan izohlanadi. S huningdek, ular m am - 
lak atla r va davlatlar o‘rtasida h am k o rlik n i tashk il etish uchun 
fo ru m sifatida xizm at qilishga ham yo‘naltirilgan.
B u n d an tashqari, ja h o n xo‘jalig in in g m u h im m uam m olari 
b o ‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish va rivojlanish tendensiyalari 
to ‘g‘risidagi m a ’lu m otlarni um u m lash tirish , ta h lil etish ham da 
o ‘rganish sohasida xalqaro valuta-m oliya ta sh k ilo tlarin in g aha- 
m iyati o rtib borm oqda.
X alqaro m oliya tash k ilo tlarin in g vujudga kelishiga va faoliyati­
n in g rivojlanishiga quyidagi o m illar t a ’sir ko‘rsatgan:
55

---

— xo‘ja lik hayoti baynalm inallashuvining kuchayishi, shu- 
ningdek, m illiy chegaralardan tashqariga chiquvchi transm illiy 
korporatsiyalar va transm illiy b an k larn in g tashkil topishi;
— ja h o n xo‘jaligida moliyaviy m unosabatlarni xalqaro tartibga 
solishga bo4gan ehtiyojning kuchayishi;
— jahon valuta tizim i, xalqaro valuta-kredit, q im m atbaho 
qog'ozlar va oltin bozorlaridagi yuzaga keladigan m u am m olarni 
ham korlikda hal qilish zaruriyatining ortib borishi.
X alqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari to m onidan baja- 
riladigan asosiy funksiyalarga quyidagilar kiradi:
1. A xborot funksiyasi.
X alqaro m oliya tashkilotlari ja h o n xo‘jaligi rivojlanishining 
um urniy tendensiyalari h am da b iror-bir davlatning iqtisodiy ho- 
lali to ^ r is id a m a ’lum otlar olish m um kin bo‘lgan axborot m arka- 
zi rolini bajaradi. X alqaro valuta-kredit tashkilotlari o ‘tkazilgan 
xalqaro konferensiyalar, yig‘ilishlar, tadqiqotlar natijalari b o ‘yicha 
statistik m ateriallarn i n ashr etib boradi.
2. M aslahatchi funksiyasi.
X alqaro m oliya tashkilotlari m am lak atlarn in g hukum atlariga 
valuta-kredit va moliya siyosatini o ‘tkazish bo‘yicha m aslahatlar 
berib boradi.
3. Tartibga solish funksiyasi.
X alqaro moliya tashkilotlari xalqaro moliya m unosabatlarini 
tartibga solish funksiyasini ham bajaradi. Jum ladan , X V F to ‘lov 
balansida m uam m olarga ega b o ‘lgan m am lakatlarga vaqtinchalik 
moliyaviy yordam ko‘rsatadi. X V F m am lakatlarga m illiy valuta 
kursini bir m aro m d a saqlash uchun ham bir necha bor v aq tin ch a­
lik yordam ko'rsatgan.
4. ß ash o rat qilish funksiyasi.
Xalqaro m oliya tashkilotlari milliy va jahon iqtisodiyoti rivojla­
nishining bashoratini amalga oshiradi. Xalqaro moliya tashkilotlari 
universallik darajasi va maqsadlariga bog'liq holda jahon aham iyati- 
ga ega bo‘lgan, mintaqaviy, shuningdek, faoliyati jah o n xo‘jaligining 
m a’lum bir sohasini qam rab oluvchi tashkilotlarga ajratiladi.
56

---

X alqaro iqtisodiy m u n o sa b atlarn in g asosiy sh ak llarin i tartibga 
soluvchi xalqaro ta sh k ilo tla rn i tash k il etish g‘oyasi 1929—1933-yil- 
lardagi ja h o n iqtisodiy inqirozi ta ’siri natijasida yuzaga keldi.
X alqaro m oliya ta sh k ilo tla ri ja h o n iq tiso d iy o tin i rivojlan- 
tirish sohasidagi m uayyan m a salala rn i hal etish uchun a ’zo 
m a m la k a tla rn in g m oliyaviy re su rsla rin i b irlash tirish o rq ali 
ta sh k il etiladi. U shbu m a sala la r q u y id ag ilard an iborat b o ‘lishi 
m u m k in :
— xalqaro savdoni rag‘batlantirish va q o ilab -q u v v atlash , ja h o n
iqtisodiyotini tartibga solish h am d a barqarorlashtirish rnaqsadida 
xalqaro valuta va fond bozoridagi operatsivalar;
— budjet taq ch illigini m oliyalashtirish va davlat loyihalarini 
am alga oshirishga kreditlar — davlatlararo kreditlar;
— xalqaro biznesga ijobiy ta ’sir ko‘rsatishga (m asalan, in- 
fratu zilm a loyihalari, inform atsion texnologiyalar sohasidagi lo- 
yihalar, tran sp o rt va kom m unikatsiya tarm o q larin i rivojlantirish 
va boshq.) ichki loyihalar (bitta m am lak a tn in g yoki rezidentning 
tijorat tashkiloti m anfaatlariga bevosita daxldor bo‘lgan loyihalar) 
sohasidagi kreditlash va investitsiya faoliyati;
— fundam ental ilm iy tadq iqotlarni m oliyalashtirish va hayriya 
faoliyati (xalqaro yordarn d astu rlarin i m oliyalashtirish).
X alqaro moliya tashk ilo tlari quyidagi m aqsadlarni ko‘zlagan 
holda faoliyat yuritadi:
— ja h o n iqtisodiyoti va xalqaro m oliyani barqarorlashtirish 
rnaqsadida jah o n ham jam iyatida h arak a tlarn i birlashtirish;
— valuta va m oliya-kredit m uno sab atlarin i xalqaro tartibga 
solishni am alga oshirish;
— ja h o n valuta va m oliya-kredit siyosatining strategiya va tak- 
tikasini ham korlikda ishlab chiqish va m uvofiqlashtirish.
X alqaro moliya tash k ilo tlarid a qatnashish darajasi va alohida 
m am lak a tlarn in g t a ’siri u la rn in g kapitaldagi bo‘nagining m iqdori 
bilan aniqlanadi.
X alqaro 
m oliya tashk ilotlari 
faoliyatining sam aradorligi 
m uayyan darajada a’zo m a m lak atlarn in g hukum ati va davlat
57

---

tashkilotlari bilan b o ‘ladigan o ‘zaro m unosabatga bog‘liq b o ‘ladi. 
Shunday ekan, xalqaro moliya tash k ilo tlarin in g investitsion 
faoliyati ko‘p hollarda yirik xalqaro loyihalar b o ‘yicha risklarni 
boshqarish va sug‘urtalash n i am alga oshiruvchi davlat tash k ilot­
lari bilan yaqin ham korlikni talab etadi.