J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Chiziqli asinxron motor. Bunday motorning tishli statori pazlariga uch fazali chulg‘am joylashgan (17.5,a-rasm). Chiziqli motorning qo‘zg‘aluvchi qismi yuguruvchi deb ataladi, u asinxron mashina rotoriga o‘xshash bo‘ladi va, faqat tekislik bo‘yicha ilgarilanma harakat qiladi. “Yuguruvchi”ning o‘zagi elektrotexnik poMatdan tayyorlanib, uning pazlarida qisqa tutashgan chulg‘am joylashtirilgan boMadi, yoki chulg‘am o'rnida aluminiy va misdan yoki ferromagnit material (poMat)dan tayyorlangan plastinalar ishlatilishi mumkin.
Chiziqli motorning ishlash prinsipi asinxron motorning ishlash





17.5-rasm. Chiziqli asinxron motorning: a—elektromagnit sxemasi (bunda: 1 - stator, 2 — uch fazali chulg‘am; 3— qisqa tutashgan chulg‘am,

4. 
   — o‘zak); b — temiryo‘l transportining harakatlanuvchi qismi (l)da o‘matish sxemasi (bunda: 2 — stator, 3 — chulg'am, 4 — uzunpo'lat tilimi
   
5. 
   ni relslar orasida mahkamlash uchun moslama); d — umumiy ko ‘rinishi (bunda: 1 — stator, 2 — uzun po ‘lat tilimi, ya ’ni shinasi); F_k — chegaraviy effekt tufayli hosil bo ‘ladigan ko ‘ndalang kuch.
   

prinsipi kabi bo‘ladi. Uning energetik ko‘rsatkichlari (ri va coscp) kichik.
Elektrotexnika sanoati rivojlangan ayrim mamlakatlarda (masalan, Yaponiya, Kanada, AQSH va boshq.) ekologik toza yuqori tezlikli yerusti (temiryo‘l) transportida chiziqli asinxron tortish motorlari ishlatilmoqda. Yaponiyada magnit vositasida havoga ko‘tarilib o‘rnatilgan (“magnit yostiqli”) chiziqli asinxron tortish motorlari sistemasining 1990-yillarda temiryo‘l transportidagi tezligi n = 420 km/soat ni tashkil qilgan(so‘nggi yillarda tezlik yana oshgan).

2. 
   Asinxron motorlarning zamonaviy turlari
   

Elektr mashinasozlik sanoati rivojlangan mamlakatlarda, (masalan, Rossiyada va Ukrainada) quwati bir vattning ulushini (kuchlanishi 127, 220 va 380 V) tashkil etadigan bir va ikki fazali asinxron mikromotorlardan, to quwati 1000 kW (kuchlanishi 0,5; 0,6; 3; 6; 10 kV) gacha bo‘lgan uch fazali asinxron motorlar keng miqdorda ishlab chiqarilmoqda. So‘nggi ikki o‘n yilliqda asinxron motorlarning Xalqaro elektrotexnik komissiya (XEK) tavsiyalariga, CENELEK normalariga (28/64) va DIN 42673, DIN 42677 standartlar talablariga javob beradigan zamonaviy turlari (ulaming FIK va quwat koeffitsienti eoscp yuqori hamda shovqinsiz ishlash va 40 ming soatgacha ishlash imkoniga ega bo'lgan) ishlab chiqarilishi keng rivojlanmoqda.
Hozirgi vaqtda elektrotexnika sanoati taraqqiy qilgan mamlakatlarda servis-faktor (SF)li elektr motorlari ishlab chiqarilmoqda. GOST R — 2000 standartga asosan SF tushunchasi nominal kuchlanish va chastotalarda elektr motorlarining ruxsat berilgan o‘ta yuklanishini bildiradi. Bunda chulg‘amtemperaturasining atrof muhitnikidan oshishi shu izolatsiyaning issiqqa chidamlilik klassi uchun yo‘l qo‘yilgan temperaturadan 10 % danko'p bo‘lmaSligi kerak
Odatda SF 1,15 va ayrim hollarda 1,1 ga teng son bo‘lib, uning qiymati kataloglarda ko‘rsatilgan boTadi va elektr motorlarining kuchlanish U=U_N va chastotasi f=f_N boTganda, uning nominal quwati (P_N)ni SF gacha oshirish imkoni boTishligini bildiradi.
MDH mamlakatlarida (asosan Rossiyada) asinxron motorlaming yangi (AI, RA, 5A va 6A) seriyalari yaratildi. Yaroslavldagi (Rossiya) elektr mashinasozlik zavodi hoziigi vaqtda quwati 100 kW gacha bo‘lgan RA yangi seriyali asinxron motorlami ishlab chiqarmoqda. Bularni ishlab chiqarishda asosan 4A, AIR, AIS seriyali asinxron motorlarning kamchilik va ijobiy texnik xarakteristikalari hisobga olindi. Vladimir (Rossiya) “Elektromotor”zavodi AI turkumi asosida, uning kamchilik va ijobiy texnik xarakteristikalari asosida yangi (quwati 315 kW gacha boTgan 5A va 5AN seriyali) asinxron motorlarni ishlab chiqarmoqda.
Xorijiy firmalarda ishlab chiqarilayotgan uch fazali asinxron motoriaming quyidagi ayrim seriyalarini ko‘rsatish mumkin. Masalan, kuchlanishi U = 220 / 380 V; ulanish sxemasi — A / Y; ikki qatlamli: 2AR90S2 (1,5 kW, n = 3000 ayl/min), AS1(2,2 kW, n = 3000 ayl/min), DB 55/2 (9 kW, n = 3000 ayl/min), BF4112M (5,5 kW, n = 3000 ayl/ min), B3 (30 kW, n = 1500ayl/min), FEK (37 kW, n = 1000 ayl/min).
0‘zbekiston Respublikasi Andijon shahridagi “Elektrodvigatel” ishlab chiqarish birlashmasida xalq xo'jaligining turli sohalarida ishlatiladigan asinxron motorlarning kam quvvatli tiplari ishlab chiqarilmoqda.
Kundalik turmushimizda ishlatiladigan avtomat va yarim avtomat kiryuvish mashinalari (“EVRIKA-3M”) barabanlarini yuritish uchun moTjallangan ikki tezlikli kondensatorli asinxron motor ishlab chiqarilmoqda (P_2N = 120 va 60 W, U_N = 220 V, f = 50 Hz, n = 2850 va 425 ayl/min).
Chorvachilik, parrandachilik fermalarida va boshqa ishlab chiqarish obyektlarida qo‘llaniladigan turli xil mashina hamda mexanizmlarni yuritish uchun 4AM100SU1 tipli uch fazali asinxron motorlar (P_2N =
2,2; 3; 4 va 5,5 kW, U_N = 380 V, T| = 81; 82; 86,5 va 87,5 %) moMjallangan.
4AM100UZ tipli uch fazali asinxron motorlardan foydalanish qulay bo'lganligi sababli ular har xil dastgohlarda, kompressorlar, ventilatorlar hamda avtomat boshqarish sistemalarida keng qo'llaniladi. Ularning nominal kattaliklari xuddi 4AM100SU1 tipli motorniki singaridir. To'qimachilik sanoatida ishlatiladigan TO-3 tipli (P_2N = 0,8 va 1,1
kW, U_N = 220/380 V, T| = 75 %) uch fazali asinxron motorlari mokili avtomat va boshqa dastgohlarni yuritish uchun moMjallangan.
Nazorat savollari:

7. 
   Asinxron mashinalaming maxsus turlari to‘g‘risida ma 'lumot bering.
   

2. 
   Asinxron motorlami ishlatish jarayonida qanday nosozliklar bo ‘lishi mumkin ?
   
3. 
   Asinxron motorlaming zamonaviy turlari to‘g‘risida ma 'lumot bering.
   

4.