J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

xarakteristikalari ko‘rsatilgan. Yuklanish rejimda U-simon xarakteris- tikalaridagi yakor tokining minimum qiymati coscp = 1 ga to‘g‘ri keladi. Generatorning tarmoqqa berayotgan aktiv quvvati P ortishi bilan U-
simon xarakteristika oldingi aktiv quwatda olingan mazkur xarakteris- likadan yuqoriroqdajoylasha boradi (23.4-rasm), chunki aktiv quwatning ortishi stator tokining aktiv tashkil etuvchisini oshiradi. Bunda yakor lokining minimum nuqtalari (coscp=l) o‘ngga tomon siljiydi. Bunga sabab, aktiv quwatning ortishi bilan stator toki aktiv tashkil etuvchisi I_la ning ortishi tufayli statordagi I_/ax_sn kuchlanish pasayishi ham ortadi. Tarmoq kuchlanish U_T = const bo‘lganligidan yoki oshayotgan I_ax_sn kuchlanish pasayishini qoplash uchun qo‘zg‘atish tokini oshirib EYK E₀ni ham ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi, chunki E₀=_U_I+jl_lax_sn .
Nazorat savollari:
7. Uch fazali SG ni elektr tarmog‘iga parallel ulash shartlari qanday hajariladi?

2. 
   SG ni elektr tarmog‘iga parallel ulashning qanday usuilari mavjud?
   
3. 
   Noayon va ayon qutbli SG laming elektromagnit quvvatlarini aniqlash formuialari vektor diagrammadan qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Ayon qutbli SG ning elektromagnit momentini tahlil qiling.
   
5. 
   Ayon qutbli SG aktiv quwatining burchak xarakteristikasini tahlil qiling.
   
6. 
   SG ning U-simon xarakteristikalari va ulami tahlil qiling.
   

24. 
    BOB. SINXRON MOTORLAR VA
    KOMPENSATORLAR
    
    1. 
       Sinxron motorlarga oid dastlabki ma'lumot va ishlash
       

prinsipi
Dastlabki ma’lumot. Sinxron motorning tuzilishi umumiy holda sinxron generatorniki kabi (bunga oid ma'lumot 18.1-bobda keltirilgan) bo‘lishiga qaramasdan, uning konstruksiyasida ayrim farqlar mavjuddir.
Sinxron mashinalar boshqa turdagi elektr mashinalari singari, qaytarlik xossaga ega, ya'ni ular generator rejimida ham, motor rejimida ham ishlashi mumkin. Lekin elektr sanoati sinxron mashinalarni aniq rejim uchun, ya'ni faqat generator rejimida yoki motor rejimida ishlash uchun mo‘ljallab ishlab chiqaradi, chunki mashina ishining mazkur rejimlardagi o‘ziga xos xususiyatlari uning konstruksiyasiga har xil talablar qo‘yadi.
Sinxron motorlar asosan ayon qutbli (2p = (6^-24) qilib tayyorlanadi; havo oralig'i generatornikiga nisbatan kamroq qilinadi (bunda uning ishga tushirish toki kamayadi); ishga tushirish jarayonidagi elektromagnit momenti generatorlar momentiga nisbatan katta bo‘lishi uchun ularning ishga tushirish (dempfer) chu!g‘ami katta toklarga mo‘ljallab hisoblanadi, chunki bu chulg'am sinxron motorni ishga tushirishda asosiy vazifani bajaradi.
Sinxron motorlar katta quvvatli nasoslarda, ventilatorlarda, havo haydagichlarda, kompressorlarda, sharli tegirmonlarda, prokat stanlarida va un tayyorlash tegirmonlarida foydalanish mumkin.
Ishlash prinsipi. Sinxron mashina motor rejimda ishlashi uchun uning stator chulg‘amlariga uch fazali o'zgaruvchan tok, qo‘zg‘atish chulg‘amiga esa o‘zgarmas tok beriladi. Stator chulg‘amida toklar vujudga keltirgan MYK lar aylanma magnit maydonni hosil qiladi. Bu maydon qo‘zg‘atish chulg‘amidagi tok bilan ta'sirlashib aylantiruvchi momentni hosil qiladi va u rotorni aylantiradi. Demak, sinxron motorning stator chulg‘amiga berilgan elektr energiya uning validagi mexanik energiyaga aylanar ekan.
Sinxron motorlarning vektor diagrammalarini qurishda tok fazasini tarmoq kuchlanishi U_T ga nisbatan aniqlash qabul qilingan. Sinxron motor stator chulg‘amiga berilgan kuchlanish U_(M , tok I₍ va ular orasidagi vaqt bo‘yicha siljish burchagi
Masalan, ayon qutbli motor uchun quyidagi

24.1-rasm. Ayon qutbli sinxron motorningota qo‘zg‘otishli rejim uchun vektor diagrammasi.
tenglamaga asosan quriladi (bunda katta va o‘rta quwatli sinxron mashinalar uchun stator, ya’ni yakor chulg‘amining aktiv qarshiligini r, = 0 deb qabul qilingan):
—(M)^_ —0 ^_ji|d^Xad ji|q^Xaq jil^Xl^Ss' (24-1)
Agar diagrammani tarmoq kuchlanishi U_T malum bo‘lganda qurilsa, unda (24.1) tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
U_T = E₀ + jl_ld x_ad + jl_lq x_aq + jl,x,s_s. (24.2)
(24.1) va (24.2) tenglamalarga mos keluvchi vektor diagrammalar yakortoki kuchlanishdan oldin keladigan, ya’ni o‘ta qo‘zg‘atishli rejimi uchun 24.1-rasmda ko‘rsatilgan. Bundan ko‘rinishicha, sinxron motorda yakorning bo‘ylama reaksiyasi o‘ta qo‘zg‘atishli rejimda magnitsizlovchi ta'sir qiladi (chunki MYK F__ad vektori qo‘zg‘atish MYK vektori F_qoz ga teskari yo‘nalgan). Shunga o‘xshash holda ko'rsatish mumkinki, sinxron motorda kuchlanishdan vaqt bo‘yicha orqada qoluvchi tokda yakorning bo‘ylama reaksiyasi magnitlovchi ta'sir ko'rsatadi.

2. 
   Sinxron motorning burchak va U-simon xarakteristikalari
   

Sinxron motor elektr tarmog‘idan elektr quwat P, ni iste’mol qiladi. Bu quwatning bir qismi statorda yakor chulg‘amidagi elektr isroflari P’_cl ni va stator po'lat o‘zagidagi isroflar P’_m| ni qoplashga sarflanadi.
Elektr quwati P, ning qolgan qismi magnit maydon vositasida rotorga uzatiladi. Bu quwatga elektromagnit quwat P_cm deyiladi; uning bir qismi mexanik P’_mcx va qo‘shimcha P'_w)._sh isroflarga sarflanadi, qolgan qismi esa valdagi foydali quwat P₂ deyiladi.
Agar statordagi quwat isroflari e'tiborga olinmay P,= P_cin= P deb qabul qilinsa, ayon qutbli sinxron motor uchun elektromagnit quwatni SG niki kabi quyidagicha yozish mumkin: