J kamolov, II. Ismoilov

0
 ‘ta 
0
 ‘tkazuvchan 
0
 ‘tkazg'chlar
 
deyiladi.  Bu holatda o ‘tkazgichning qarshiligi nolga teng boiib, unda Joul — 
Lens issiqligi ajralmaydi.  Shuning  uchun o ‘ta o ‘tkazuvc.han moddalarda bir 
bor hosil qilingan tok manbasiz uzoq, vaqt hosil b o iib  turadi.  Ikkinchidan, 
modda ichida o'ta oikazuvchanlik holatida  magnit induksiyasi nolga teng. o‘ta 
oikazuvchanlik holatiga oiishda uning issiqlik siglmida saki*ash 
10
‘y beradi. 
Bu esa ikkinchi tur fazaviy o ‘tishni  ifodalaydi.  Agar o ‘ta o ‘tkazuvchanlikka 
0
‘tishda yoki aks holatida  magnit  maydoni o ‘zgarsa,  bu holatda moddada 
issiqlik ajratish yoki yutish  hodisasi  ro‘v beradi.  Bunga 
ikkinchi tur fazaviy
 
o ‘tish
  deyiladi.  Bulardan  ko£rinadiki,  olkazgichda  ikkala  turdagi  fazaviy 
o iish   nolatini  kuzatishimiz  mumkin b o ia r  ekan.  Ulardan tashqari  mod- 
dalarning issiqlik o £tkazuvchanligi ham o'zgaradi.
0
£ta   o'tkazgichdan  qilingan  biror  jism ni  biz  aw al  sovitib,  o £ta 
о 'tk azuvchan holatga keltirdik,  so‘ngra  induksiyasi  (jism  kiritilmaganda) 
Ba
  = 
fd0H a
  ga teng boigan tashqi magnit maydonga kiritdik deylik.  Magnit 
maydon ulanganda o £ta o'tkazgichda qo'shimcha 
В t  =fj.0 H,
  induksiya hosil 
qiluvchi  induksion  toklar  paydo  b o £ladi  (64,  b-rasm ).  bu  qo£shimcha 
induksiya  Lens  qonuniga  muvofiq 
Ba
  tashqi  induksiyani  kom pen- 
satsiyalaydi.  Odatdagi  o ktkazgichda  induksion  toklar  darhol  so£nadi  va
8  9

---

64  b-rasm.
faqat magnitlovchi g'altak yuzaga keltirgan oqimgina qoladi.  0 ‘ta o ‘tkazgich 
boigan holda esa kompensatsiyalovchi toklar mutlaqo so£nmayd[va shuning 
uchun jism  ichida  natijaviy  induksiya hamma vaqt 
В
 = 
В   + В,
  b o ia d i. 
Tashqi fazada natijaviy induksiya chiziqlari 64, b-rasm da ko£rsatilganidek 
bo'ladi.  Ularni jism  o ‘zidan  itaradi  va ular jismni  ay] a nib o'tadi.
0 ‘ta  o £tkazgich  o cta  o ‘tkazgich  holatga o ‘tish tem peraturasidan  past 
temperaturaga qancha kuchli sovitilgan boisa, o£ta o‘tkazuvchanlik yo‘qola- 
digan  “kritik”  magnit  maydon shuncha katta bo‘ladi.  0 ‘ta o'tkazuvchanlik 
holatiga o'tish tempera! urasida kritik maydon  nolga teng b o ‘ladi.
0 ‘t a o ‘tkazuvchan jismda magnit  induksiyasining nolga tengligini sin qi 
qatlam da  o kz  magnit  maydoni  bilan  tashqi  magnit  maydonini  kom pen- 
satsiyalaydigan toklaming yuzaga kelishi bilan ham tushuntirish mumkin. 
0 ‘ta o ‘tkazuvchan jismning juda vupqa (10  5 
sm
 taitibidagi) sirtqi qatlamda 
В  =
  0 • Tashqi kuchli magnit  maydoni o‘ta o ktkazuvchanlik holatini buzib 
yuboradi.  Bunday buzilish o'ta о tkazuvchan jismda oqayotgan elelctronlar 
hosil qilgan tokning  magnit  maydoni  hisobiga ham  vuz berishi mumkin.
Bu  sohada  juda  ko‘p  nazariy  ishlar  bajarilganiga  qaramay,  so'nggi 
vaqtlarga  qadar  o ‘ta  o £tkazuvchanlikning  to ‘la  mukammal  nazariyasini 
yaratish  mumkin  b o £imay keldi.  Faqat  1956  yilda Amerika  fizigi  Kuper 
o ‘ta o £tkazuvchanlik holatiga o lish d a spin momentlari parallel joylashgan 
elektronlar juftlarining  hosil  b o ‘lishi  asosiy  rol  o ‘ynashini  ko'rsatishga 
muvaffaq b o£ldi.  Shundan keyingina asosan  o £ta o £tkazuvchanlik holatini 
va u bilan birga yuz beradigan hodisalarni tushuntirish  imkoniyati tug£ildi. 
0 £ta o £tkazuvchanlik holatida  modda ichidagi elektronlar go£yo o £ta oquv- 
chan bo'lib qoladi.  0 £ta  o"tkazuvchanlikning to £la  nazariyasi yuqoridagi 
rnulohazalarga asoslanib,  rus olimi  N.N.Bogolyubov va uning hodim lari 
tom onidan  rivojlantirildi.
9  0

---

Juda yaxshi o‘tkazgich  (Onrxsnrx)
 boigan  materiallar bi­
lan  bir qatorda  o‘tkazuvchanligi g‘oyat  kichik bo‘lgan  (Omr'snr1)
 
b o ig a n   jism lar  m asalan,  selen,  mis  (I)  oksidi  (
Cu ^ O)
  k o‘pchilik 
m inerallar  M endeleyev  jadvalining  to £rtinchi.  beshinchi  va  oltinchi 
gruppasidagi  metallmas elem entlar,  koslorod va oltingugurtli  noorganik 
birikmalar,  metallmaslarning b a’zi qotishm alari, b a’zi organik b o ‘yoqlar 
va boshqalar ham  bo ‘ladi.  Bu jism larni  yarim  o ‘tkazgichlar deyiladi.
Ba’zi yarim o ‘tkazgichlarning  metallarga tegib turgan joyida alohida 
hodisalar  yuz  beradi  -  tokni  faqat  bir  yoiialishdagina  o ‘tkaza  oladigan 
berkituvchi qatlam hosil b o ia d i.  M asalan,  mis (I)-oksid b o ‘lganda elektr 
tok metallmasdan mis (I)-oksidi tomonga o ‘tayotganida teskari yo‘nalishda 
o'tayotganiga qaraganda minglarcha marta katta boiadi.
Agar o ‘ta olkazuvchi holatda o ‘zgaruvchan, ayniqsa, yuqori chastotali 
tok o‘tsa,  uning qarshiligi noldan katta b oiadi.  Keyingi vaqtda ba’zi yarim 
o ‘tkazgichlar ham o‘ta oikazuvchanlik xossasiga ega ekaniiklari aniqlangan.