J kamolov, II. Ismoilov

91-§.  Siljish  toki
0 ‘zgarmas tok zanjirida tok boiishi uchun zanjir berk va uning hamma 
nuqtasida elektr o£tkazuvchanlik boiishi kerak.  0 ‘zgaruvchan toklar uchun 
bu  shart  bajarilishi  shart  emas.  Elektrom agnit  induksiya  hodisasini 
qaraganimizda  magnit  maydon  fazoda  o £zgarishi  bilan  uyurmali  elektr 
maydon hosil boiishini ko£rgan edik.  Maksvell elektr va magnit maydonlar 
orasida  o £zaro  teskari  bog ian ish,  ya’ni  elektr  m aydon  kamayishi  bilan 
magnit  maydon va  aksincha,  hosil b o ia d i  degan  fikrni  aytadi.  Yuqorida 
ko£rganimizdek,  uyurmali  elektr  maydon  hosil  b o iish i  bilan  dielektrik 
yoki vakuumda mavjud b o ig a n  kondensatorlar orqali tok o ‘tadi.  Bu tokni 
Maksvell  siljish  toki  deb  atagan.
Siljish  tokining  hosil  b o iish   mexanizmini  A.A.Eyxenvald  oik azg an 
quyidagi  tajriba  asosida  tushuntirish  mumkin.  U 
dielektrikdan  yasalgan  S  diskni  uning  markazidan 
o £nga tik ravis'hda o ‘tkazilgan  a  v o ‘q  atrofida,  197- 
rasm da  ko T satilg an dek  q aram a -q arsh i  ishorali 
zaryadlar  bilan  zaryadlangan  A,  A’,  V,  V’  yarim 
disklar orasida aylanma harakat qiladi.  U vaqtda A’ va 
V’  yarim  diskiar  orasida  elektr  m aydon  o ‘ngdan 
chapga  y o iialg an   b o ia d i.  R asm da  k o £rsatilgan 
yoiialishda  a  v  o £q  atrofida  S  disk  aylantirilganda 
diskning  a  v  o £qdan  o iish id a  
S 
diskning  yuqori 
qismini  chap  tom oni  manfiy,  o £ng tom oni  musbat, 
o £qdan  pastki  tom ondagi  diskning  o £ng  tom oni 
m usbat  va  chap  to m o n i  m anfiy  zaryad  b ilan  
+ 
£ 
~
 
zaryadlanib  a  v  o £q  tekisligidan  o iish d a  
S 
diskdagi 
197-rasm. 
manfiy zaryadlar o £ngdan  chapga,  musbat  zaryadlar esa chapdan  o £ngga 
harakatlanib,  dielektrik molekulalaridagi zaryadlar siljishini  hosil  qiladi, 
bu  esa  o'z navbatida chapdan o £ngga oquvchi  siljish tolcini  hosil  qiladi.
Eyxenvald  siljish  toki  ham  magnit  may­
don hosil  qilishini tajribada aniqlagan.
Siljish  toki  o £zgaruvchan  tok  zanjiridagi 
kondensatorda  ham  hosil  b o £ladi.  Buning 
u ch u n   quyidagi  198-rasm da  k o£rsatilgan 
sxemaning  ishlash  prinsipi  bilan  tanishib 
chiqaylik.  Zanjirda manba (E), qayta ulagich 
(P), zanjirda tok bor-yo£q ekanligini kuzatish 
198-rasm.
2 3 7

---

lampochkasi  (L) va kondensator (S)  mavjud.  Birinchi navbatda zanjirga 
doimiy tok manbaini qancha vaqt ulab qo‘ysak ham lampochka yonmaydi. 
Chunki, kondensator bo‘lganligi uchun zanjir berk emas.  Ikkinchi navbatda 
qayta ulagich yordamida tok yo£nalishini  o ‘zgartirib turam iz.  Bu vaqtda 
zanjirda  o ‘zgaruvchan  elektr va  magnit  maydonlar  hosil  b o ia d i.  Qayta 
ulagichni ulaganimizda o ‘tkazgichlardan qisqa vaqt tok o £tib, kondensator 
zaryadlanadi va qoplamalar orasida elektr maydon induksiya vektori mavjud 
b o ia d i  (199-a  rasm).  K ondensator  zaryadlanib  b o ig a n d an   so£ng  qayta 
ulagichni  ikkinchi  tom onga  ulasak,  kondensator  qayta  zaryadlanib 
o £tkazgich orqali yana qisqa muddat oldingiga teskari yo'nalishda tok o£tadi. 
Qayta ulagichni har safar ulaganimizda o £tkazgichda impuls hosil bo£lib, 
qisqa m uddatda lampochka yonadi.  Zanjirni o‘zgaruvchan tok manbaiga 
ulasak, lampochkaning yonib-o‘chishi sezilmay qoladi.  Demak, o£zgarmas 
tok  o £tmagan  zanjirdan  o £zgamvchan  tok  o ‘tayapti.  Chunki,  konturni 
har  bir  uzilishida  ko n d en sato r  qoplam alari  orasida  vaqt  b o ‘yicha 
o £zgaruvchi  elektr maydon  yoki siljish  toki  hosil  b o ia d i.  Shunday qilib, 
metall simdagi o£tkazuvchanlik toki dielektrikdagi siljish toki bilan ulanib 
ketadi.  Kondensator qoplamalari yaqinida o £tkazuvchanlik tok zichligi