J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «sifat menejmenti» fanidan

Kiev rusida xalq orasida vershok uzunlik birligi ishlatilgan bo’lib uzunligi ko’rsatkich barmoqning oxirgi bug’in o’zunligiga teng bo’lgan.

Pyadb uzunlik birligi, "pyaternya", "pyatb" so’zlaridan olingan bo’lib, kerilgan bosh va ko’rsatkich barmoqlar orasidagi masofa. SHu bilan birga tabiiy o’lchovlar ham o’zining kelib chiqish tarixiga ega. Ular hozirgi vaqtda keng tarqalgan vaqt o’lchov birliklaridir. Astronomik kuzatishlar asosida qadimgi vavilonliklar yil, soat, oy birliklarini topishgan.

Er sharining o’z o’qi atrofida aylanish davri ulushining 1/86400 qismiga teng kattalik sekund deb nom olgan.

Eramizdan oldingi II asrda Vavilonda vaqt mina birligida o’lchangan. Mina bu suv soatidan oqib tushgan vaqtga teng bo’lgan, suvning og’irligi 500gr. ga teng bo’lgan.

SHundan so’ng minut so’zi kelib chiqqan. 1824 yil uzunlik birligi sifatida yard qabul qilingan.

Savdo sotiqning rivojlanishi nafaqat o’lchovlarni aniqlashtirishni, balki ularni dengizorti o’lchovlari bilan moslashtirish, nazorat tekshiruv faoliyatini kuchaytirishni ham taqozo etadi.

10 lik asosda o’lchov tizimini qurish g’oyasi XVII asrda Frantsiyada yashab o’tgan astronom Mutanga tegishli. Feodallar o’zlarining o’lchov birliklaridan foydalanish huquqiga ega bo’lgan Frantsiyada soliqlar yig’ish va boj to’lovlarini undirishda yakdillikka erishish masalasi dolzarb bo’lgan. 1790 y. 8 mayda Frantsiya Ta’sis yig’ini o’lchov sistemasini isloh qilish haqida dekret qabul qildi va Parij fanlar akademiyasiga mos takliflar ishlab chiqishni topshirdi. Lagranj rahbarlik qilgan akademiya komissiyasi o’lchov birliklarining o’nlik tizimini taklif qildi, tarkibiga Laplas kirgan boshqa bir komissiya uzunlik o’lchovi birligi sifatida yer meridianining milliondan bir qismini qabul qilishni taklif qildi. Ana shu yagona birlik metr asosida metrik sistema shakllandi.

Maydon- m ², hajm - m³, massa - kg (4^oS temperaturada toza suvning 1 dm³ dagi massasi) ushbu metrik tizim asosida qabul qilingan.

1799 yil bu ish xalqaro komissiya nazorati ostida kuzatilib Frantsiya arxiviga topshirilgan.

Afzalliklariga qaramasdan metrik sistema qiyinchilik bilan joriy qilindi.

O’zbekiston Respublikasining metrologiya haqidagi qonuni

Oliy davlat hukumatining asosiy metrologik qoidalari 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan "Metrologiya to’g’risidagi qonun" da ko’rsatilgan. Bu qonun 5 ta bo’lim, 21 ta moddadan iborat.

2. 
   Metrologiya tushunchasi va mazmuni
   

O’zbekiston respublikasining bozor iktisodiyotiga utishi mamlakatimiz firmalari va korxonalari tashkilotlari uchun fakat ichki bozorda emas balki tashki bozorlarda xam faoliyat yuritishi uchun yangi shart-sharoitlarni belgilab beradi. Korxonalarning mustakilligi karorlarni kabul kiladi uz boshimchalikni bildirmadi balki butun dunyoda kabul kilingan koidalarini bilishi va amaliy tarzda kullashni bildiradi. Xarn kanday yunalishda xar kanday darajada xalkaro xamkorlikni malaga oshirishda ushbu koidalarni ya’ni xalkaro koidalarni milliy me’rlar bilan uygunligini ta’minlash lozim.

Metrologiya - grekcha olingan bulib metro, ulchov yoki me’yor degan ma’noni bildiradi. Logos - ulchamlar, ulcham metrlari va ulchov vositalari tugrisidagi fan bulib ularning yagonaligini va anikligini ta’minlaydi.

Zamonaviy metrologiya 3 kismdan iborat.

1. 
   konunchilik yoki xukukiy metrologiya
   
2. 
   fundamental yoki ilmiy metrologiya
   
3. 
   amaliy metrologiya
   

Qadimgi Rossiyada uzunlik ulchovi bulib kadamlar soni xisoblangan. Keyinchalik bu ulchov birligi yerlik deb nomlangan.18 asrdan boshlab Rossiyada dyuym kullana boshladi. Bundan keyin angliyada funt kullana boshladi. O’lchovlarning metr sistemasi Frantsiyada1840 yilda kiritilgan.

1988 yilda xalkaro darajada elektr birliklarini va kattaliklarini ulcham yangi konstantalar kabul kiladi.

Fizik kattalik deb jismoniy ob’ektlarning shunday xssalari tushuniladiki bunda ob’ektral uchun umumiy sifat munosabatlari saklanib koladi. Metrologiyaning asosiy vazifalaridan biri ulchovlarning umumiyligini ta’minlash.

Xatolik deb ulchov natijalarini ya’ni xakikiy kursatkichlarini me’yoriy kursatkichlardan foydalanishi tushuniladi.

Malumki,1993 yilning 28 dekabrida Prezidentimiz tomonidan ketma-ket uchta, ya’ni - “Standartlashtirish m,akida”, “Metrologiya m,akida” va “Masulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish” qonunlari imzolangan edi. Bu konunlarning щayotga tadbik etilishi respublikamizdagi mavjud metrologiya xizmatini yangi rivojlanish boskichiga tini yangi rivojlanish boskichiga kutarilishiga asos buladi. SHular biri, ya’ni “Metrologiya m,akida” konun ustida bir oz tuxtalib utamiz.

Bu konun respublikamizda metrologiyaning rivojlanishiga va metrologik ta’miinot ta’minot masalalarini щal etishning mutlako yangi boskichga olib kirdi.

“Metrologiya m,akida” konun 5 bulimdan iborat bulib, bu bulimlar 21 moddani uz ichiga olgan. Respublikamizda metrologiya xizmatini yulga kuyish, va bunda jismoniy va yuridik shaxslaming ishtiroki va funktsiyalari, bu boradagi javobgarlik buyicha keng ma’lumotlar berilgan.

3. 
   O’lchov ob’ektlari va vositalari