|
a
va
b
quyidagicha hisoblanadi:
2
2
x
x
n
y
x
xy
n
b
n
x
b
n
y
bx
y
a
x
va
y
o‘zgaruvchanlarning bir-biriga qanchalik yaqin bog‘liqligini
korrelyatsiya koeffitsienti ko‘rsatadi va quyidagicha topiladi:
2
2
2
2
i
i
i
i
i
i
i
i
y
y
n
x
x
n
y
x
y
x
h
r
Bu erda
n
– aniqlashlar (o‘lchamlar) soni. Korrelyatsiya munosabati
yoki koeffitsient qiymati 0 dan 1 gacha o‘zgaradi. Agar r=0 bo‘lsa, unda
o‘rganilayotgan omillar (ko‘rsatkichlar) orasida bog‘liqlik yaqinligini bildiradi, r=1
bo‘lsa, unda bog‘liqlik funksional hisoblanadi. Amaliyotda albatta bunday absolyut
0 yoki 1 bo‘lishi kam hollarda kuzatilgan. Masalan, ishlab chiqarishdagi va
muomala sarf harajat 0 absolyut darajasi, tovar aylanmasi bilan hech vaqt 0 yoki 1
bo‘lishi mumkin emas. Faqat yo 1 ga, yo 0 ga intilish, lekin hech qachon unga
erishishi mumkin emas. Qanchalik 1 ga yaqinlashsa, shunchalik bir-biriga
bog‘liqligi yaqin hisoblanadi.
Ko‘p holda
5
,
0
r
bo‘lsa, bog‘liqlik qoniqarli r=0,8…0,5 yaxshi hisoblanadi.
291
Aniqlanayotgan ko‘rsatkichlarni o‘rtacha qiymatlarining o‘zgaruvchan
x
dan
qanchalik o‘zgaruvchanligini (yoki yoyilganligini) determinatsiya koeffitsienti
aniqlaydi.
2
r
k
d
To‘g‘ri chiziqli bog‘liqlik regressiyasi quyidagicha ifodalanadi:
)
(
x
x
r
y
y
x
y
Masalan, “Turon” ko‘p tarmoqli mas’uliyati cheklangan jamiyatda 2013-
2017 yillardagi mehnat unumdorligining regression tahlilini hisoblashda oxirgi 5
yil ketma-ketlikda: x=1, 2, 3, 4, 5 deb qabul qilingan va yuqorida keltirilgan
metodikada barcha hisoblar jadvalga kiritilgan.
4.2 Jadval
Yil-lar
x
u
x
x
y
y
2
x
x
2
y
y
x
2
y
2
xy
2
x
x
2
y
y
2013
1
608
,1
-2
-
509
4
2590,8
1
3697856
608,1 101,8
2014
2
647
,2
-1
-
118
1
139,2
4
41888678 1294,
4
11,8
2015
3
652
,2
0
-6,8
0
46,2
9
425364,8
1956,
6
0
2016
4
691
,1
1
32,1
1
1030,4
16
477619,2
2764,
4
32,1
20017
5
696
,4
2
37,4
4
1398,7
25
484973
3482
74,8
jami
15
329
5
0
0
10
5205,3
55
2176610,4 1010
5,5
220,5
Bunda hisob yillarga to‘g‘ri keladigan mehnat unumdorligi ming so‘m
o‘lchov miqdorida
y
i
deb qabul qilingan.
292
Keltirilgan metodikaga asosan aniqlangan yillar o‘rtacha qiymati
3
5
15
x
ga va mehnat unumdorligi esa
659
5
3295
y
ming so‘mni tashkil etadi.
Yillar ketma-ketligi davomida mehnat unumdorligining o‘zgarishini to‘g‘ri
chiziqli deb olib, uning regression tenglamasi:
bx
a
y
ko‘rinishida bo‘ladi. Regression tahlil jadvalidan
a
va
b
koeffitsientlarni topamiz:
05
,
22
50
5
,
1102
225
275
49425
5
,
7
5052
15
55
5
3295
15
5
,
10105
5
2
b
.
8
,
592
15
,
66
659
3
15
05
,
22
5
3295
a
.
SHunday qilib, korxonada oxirgi 5 yilda mehnat unumdorligining o‘zgarish
regression tenglamasi:
x
y
05
,
22
8
,
592
korrelyatsiya koeffitsientini aniqlasak,
5
,
0
8
,
2241
5
,
1102
1087025
10883052
50
49425
5
,
50527
3295
4
,
2176610
5
15
55
5
3295
15
5
,
10105
5
2
2
r
.
Demak, aniqlangan regression tenglama qoniqarli darajada mehnat
unumdorligining dinamikasini ifodalaydi va bu tenglamani kelgusi yillar uchun,
mehnat unumdorligini prognozlash uchun qo‘llash mumkin.
Jadvalda ushbu tenglama yordamida 1-7 yillar uchun hisoblanganligi
keltirilgan.
4.3 jadval
Yillar
1
2
3
4
5
6
7
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Y
608,1
647,2
652,2
691,4
696,4
y
x
614,8
637
659
682,8
703
725,1
747,1
293
Olingan natijalarning adekvatligini, ya’ni tenglama yordamida hisoblanib
topilgan natijalarning statistik hisobotlardan olingan natijalarga qanchalik
mosligini Fisher kriteriyasi orqali aniqlaymiz.
Buning uchun, statistik ma’lumotlar uchun Fisher kriteriyasi -
фэ
k
tenglama
yordamida nazariy hisoblangan Fisher kriteriyasini -
фn
k
hisoblaymiz va ishonchli
ehtimolli darajasini
95
,
0
d
P
deb olsak (Fisher kriteriyasi jadvalidan), unda
фт
фэ
k
k
bo‘lsa matematik model, ya’ni tenglama adekvatli (mos). Agar
фт
фэ
k
k
bo‘lsa unda model adekvat emas, hisoblashga (qo‘llashga) yaroqsiz hisoblanadi.
Mehnat unumdorligining
фэ
k
statistik ma’lumotlardan hisoblangan Fisher
kriteriyasi:
ур
a
фэ
D
D
k
.
Bunda:
a
D
– adekvatlik dispersiyasi, ya’ni
d
n
y
y
D
n
i
i
ix
a
2
;
ур
D
– o‘rtacha disperslik, ya’ni
n
m
y
y
D
n
i
n
i
i
ix
ур
2
.
Bunda
i
ix
y
y
- jadvaldan olinadi;
n
– hisobga olish (o‘lchash) soni, n=5;
m
– bir yilda necha marta aniqlangan, m=1
Quyida mehnat unumdorligini aniqlash tenglamasining adekvatligini
hisoblash jadvali keltirilgan
4.4 jadval
№
i
y
ik
y
m
y
y
n
i
i
i
i
ix
y
y
2
i
ix
y
y
m
i
i
ix
m
y
y
2
1
608,1
614,8
614,8
7,7
59,29
59,29
2
647,2
637
637
-10,2
104,04
101,04
3
652,2
659
659
6,8
46,24
46,24
4
691,4
682,8
682,8
-8,6
73,96
73,96
294
5
696,4
703
703
6,6
43,56
43,56
327,09
327,09
77
,
87
1
5
09
,
327
a
D
42
,
65
5
09
,
327
ур
D
34
,
1
72
,
65
77
,
87
фэ
R
4
1
5
1
q
5
1
5
2
q
.
Bular uchun: jadvaldan olingan Fisher kriteriyasi
3
,
6
фт
k
.
Demak, 1,34<6,3 bo‘lganligi uchun regressiya tenglamasi adekvat
hisoblanadi, ya’ni matematik modelidir.
SHunday qilib, matematik model, ya’ni “Turon” korxonasining so‘nggi 5 yil
ishlaganida mehnat unumdorligining dinamikasi to‘g‘ri chiziqli tenglama
qonuniyatiga bo‘ysingan holda oshib borgan.
Agar biz regression o‘sishning, uning
y
ning
x
ga nisbatan, ya’ni yillar
davomida mehnat unumdorligining qanchalik o‘sish qonuniyatiga bo‘ysinib,
rivojlanganligini yanada aniqlashtirish maqsadida determinatsiya koeffitsientini
aniqlasak:
25
,
0
5
,
0
2
2
r
k
d
.
Bundan shunday fikr tug‘ildiki, mehnat unumdorligi shu yillarda oz
miqdorda, ya’ni 25 % ga ta’sir ko‘rsatgan, korxonaning rivojlanishida 75 % boshqa
munosabatlar ta’siri borligini tushunishimiz mumkin.
Tayanch iboralar
: modellashtirish, prognozlash, matematik model, mahsulot
oqimi, struktura, topologik sxema,ishonchliligi, adekvatligi, variatsiyasi,
regressiya, o‘rtacha xatolik Styudent kriteriysi, Fisher kriteriyasi, ekstropolyasiya.
Nazorat savollari.
1. Korxonalar muammolari echimida tizimli tahlil asosida qaror qabul qilish.
2. Qaror qabul qilish murakkab intellektual faoliyat.
295
3. Qarorning mazmun-mohiyati, turlari.
4. Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillari.
5. Qarorga qo‘yiladigan asosiy talablar.
6. Qarorning shakllanishi va amalga oshirilishi.
7. Intellektual faoliyat, dolzarblik deganda nima tushuniladi?
8. Modul, bilim ,ko‘nikma, malaka tushunchalari nimani bildiradi?
9. Qarorni ijro etuvchi, boshqaruvchi, yo‘naltiruvchilari haqida nima bilasiz?
10.Tashkillashtiruvchi-muvofiqlashtiruvchilar tushunchasi?
GLOSSARIY
Tizim
- tartibga solingan elementlar tuplami, elementlardan tashkil topgan
ob’ekt yoki ob’ektlar kompleksi,
Murakkab tizim -
bir biri bilan bog‘lik va tashkiliy tuzilishga ega bo‘lgan
elementlardan tashkil topgan va maqsadga yunaltirilgan ob’ekt yoki ob’ektlar
kompleksi.
Ijtimoiy tizim
- bir butun deb karalgan shaxslar, guruhlar va tashkilotlar
urtasidagi o‘zaro munosabatlar.
Tizim holati -
tizimning ma’lum bir vaqtdagi kurinishi bulib, bu xolda uning
barcha elementlari statik kirish va chikish parametrlariga ega bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
