J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

Tuzilma tushunchasida
turli jihatlarni aniqlagan holda ko‘rib chiqishning 
analitik usulini amalga oshiramiz. Bilish ob’ektini elementlarga, ularning 
bog‘lanishlarga ajratish va ob’ektning butun xususiyatlarini aniqlash o‘z ichiga 
ilmiy tadqiqotning xususiyatli sifatini oladi. Biroq, analitik ko‘rib chiqish sintetik 
ko‘rib chiqish bilan to‘ldirish zarur. Bundan tashqari, keyingi sintez qilish yo‘li 
bilan yangi natijalarga erishiladi. Tuzilma tushunchasining analitik jihatdan 
qismlarga ajratish saqlash g‘oyasi yoki invariantlilik asosida sintez qilinadi. Ushbu 
g‘oya tuzilmaning yagona tushunchasida elementlarni, ularning bog‘lanishlarini va 
tizimning butun xususiyatlarini sintez qilish imkonini beradigan tamoyillni 
birlashtirishga xizmat qiladi. Har qanday yagona tamoyil asosida bir tushunchada 
turli jihatlarni sintetik birlashtirish turi ko‘plab ilmiy tushunchalarning xususiyatli 
jihatlarni o‘z ichiga oladi.
Tuzilma tushunchasi yordamida saqlash tamoyilllari fanning umumiy 
prinsiplari bo‘la oladi. Ushbu tamoyilllar, tuzilma tushunchasi umumiy tushuncha 
bo‘lib hisoblanganligi sababli, nafaqat fizika sohasida, balki ilmiy tadqiqotning 
barcha boshqa sohalarida qo‘llanilishi mumkin. Tuzilma tushunchasi tizimning 
invariantlik jihati sifatida kategoriyali ma’noga ega bo‘ladi. Tadqiqotda ilmiy 
yondashuvning mezoni bo‘lib u yoki boshqa sohada o‘zining xususiyat shakllarini 
qabul qiladigan saqlash tamoyillari bo‘lishi mumkin. U yoki boshqa invariantni 
aniqlagan holda, ob’ekt tuzilmasini topish mumkin bo‘lgan joyda tadqiqot sohasida 
umumiylikka va zarurlikka ega bo‘lgan qonunlarning rivojlangan tizimining 
imkoniyatlari ochiladi. 

---

20 
Ierarxiya
tamoyili (“ierarxiya” yunonchadan ilohiy hukumronlik-quyida 
joylashgan elementlarni tashkil etuvchi tarkibining itoat qilish tartibi va yuqorida 
joylashganlarning qat’iy belgilangan qadam bo‘yicha xususiyatlari (ierarxik 
zinapoyalar) va quyi sathdan yuqori darajaga o‘tish) murakkab ko‘p sathli 
tizimlardagi 
tuzilmali 
munosabatlar 
turidir, 
xarakterlanuvchilarning 
tartiblanganligi, vertikal bo‘yicha alohida sathlarning orasidagi o‘zaro ta’sirini 
tashkillashtirilganligi. Ierarxik munosabatlar ko‘plab tuzilmali xarakterga ega 
bo‘lgan tizimlarda mavjud, shuningdek funksional differensatsiyasi, ya’ni 
aniqlangan vazifalar aylanasini tadbiq qilish qobiliyatididir. Buning ustiga ko‘plab 
yuqori sathlarda integratsiya, kelishishlik vazifalari amalga oshiriladi. Murakkab 
tizimlarning ierarxik tuzilishining zarurligi ularda boshqarish axborotlarning yirik 
massivlarini qayta ishlash va qo‘llanilishi bilan bog‘liqligiga asoslanadi, buning 
ustiga quyida joylashgan sathlarda qismli va konkret axborotlardan foydalaniladi, 
tizimning faqatgina alohida aspektlarini qamrab oluvchi Funksionalligi, bundan 
yuqori sathlarda umumlashtirilgan axborotlar ko‘riladi, xarakterlaydigan shart 
barcha tizimning Funksionalligidir va tizimga taalluqli echimlar butun tizim uchun 
qaul qilinadi. Real tizimlarda ierarxik struktura hech qachon mutlaqo qat’iy 
bo‘lmaydi, chunki ierarxiya quyi sathdagi avtonomiya bilan kichik yoki katta quyi 
sathda yotuvchi avtonomiya bilan mos keladi va boshqaruvda har bir sathga 
tegishli bo‘lgan o‘zini tashkillashtirish imkoniyati qo‘llaniladi.