1. Madaniyat tushunchasida “tarixiylik va ilmiylik”

NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TILLAR FAKULTETI O`ZBEK TILI VA ADABIYOTI YO`NALISHI
MADANIYATSHUNOSLIK ASOSLARI
fani bo`yicha
M U S T A Q I L T A’ L I M I
Mavzu: Madaniyatning inson va jamiyat hayotida tutgan o`rni


Bajardi: Xushmamatov Shahzodbek
Tekshirdi: Qodirova H

Toshkent - 2021

Madaniyatning inson va jamiyat hayotida tutgan o`rni

Mavzu rejasi:
1.Madaniyat tushunchasida tarixiylik va ilmiylik
2. Madaniyatning shaxs va jamiyat hayotidagi o`rni
3. O`zbekistonda jamiyatni ma’naviy yangilanish jarayonida madaniy merosga munosabat.
4. Hozirgi davrda O`zbekistonda madaniy hayot.
1. Madaniyat tushunchasida “tarixiylik va ilmiylik”.
Madaniyat – bu insonlarning ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar majmuigina bo`lib qolmay, ayni paytda bu jamiyat taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, ya’ni jamiyatdagi bilim va me’zon qadriyatlar yig`indisi madaniyatda gavdalanadi. Madaniyatni o`rganishda obyektiv qonuniyatlar hodisalardagi sababiy bog`liqlik, an’naviy bog`liqlik haqidagi ma’naviy tasavvurlardan foydalanmaslik ham mumkin. Umumiy bir hodisa sifatida madaniyatga sistemali yondashuv bir-biriga ta’sir etuvchi turli madaniyat sohalarining o`ziga xos xususiyatlari bo`lib emas, balki ularni yaxlit tasavvur etish imkonini beradi. Sistemali yondashuv taraqqiyyotning juda ko`p imkoiyatlaridan foydalanish imkonini yaratadi. «Madaniyat» atamasi hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida rang-barang ma’nolarda ifodalangan. «Madaniyat» va «Kultur» atamalari mutaxassislar fikriga ko`ra aynan bir ma’noni anglatib, lotincha «ishlov berish», «parvarish qilish» ma’nosini anglatgan. Keyinchalik «ma’rifatli bo`lish», «tarbiyali», «bilimli bo`lish» mazmunida ishlatilgan. Qadimgi Rimda «Madaniyat» - tushunchasi «hayotni ma’naviy jihatdan yanada yaxshilashga va tozalashga qaratilgan g`ammxo`rlik» degan ma’noda ham foydalanilgan. Ma’lumotlarga ko`ra, mashhur Rim faylasufi - notiq Sitseron ham «ruhiyat madaniyati» atamasini ishlatgan. Yevropa xalqlarida XVIII asrning oxirlarigacha «Madaniyat» atamasi aqliy-axloqiy madaniyat tushunchasi bilan yonma-yon ishlatilgan. O`zbek tilida keng ishlatiladigan «Madaniyat» atamasi arabcha «madina» - «shaharlik» degan ma’noni bildiradi. Ko`rinib turibdiki, «Madaniyat» tushunchasi xilma-xil talqiniga qaramay qadimdan hozirgi kungacha o`z mohiyatini o`zgartirmagan. Amerikalik madaniyatshunos olimlar A.Kreber va K.Klakxonlarning 1952-yildagi ma’lumotlariga ko`ra madaniyat hodisasiga berilgan ta’rif 164 ta bo‘lsa, so`nggi adabiyotlarda bu raqam 400 dan ortiqni tashkil etadi. Qadimgi Rimda «madaniyat» tushunchasi bora–bora «hayotni ma`naviy jihatdan yanada yaxshilash va takomillashtirishga qaratilgan g`amxo`rlik» degan ma`noda ishlatila boshlagan edi. Ma`lumotlarga ko`ra, mashhur Rim faylasufi, Tsitseron ham «ruhiy madaniyat» terminini ishlatgan. Yevropa xalqlarida esa XVIII asrning oxirlarigacha «madaniyat» termini aqliy, axloqiy tushunchalar bilan bir qatorda ishlatilgan. Ko`rinib turibdiki, «madaniyat» tushunchasi turli tushunchalarni ifodalashiga qaramay, qadimdan hozirgi kungacha o`z mohiyatini o`zgartirmagan. Hozirgi davrda madaniyatga berilgan ilmiy ta`riflar insoniyat tomonidan yaratilgan va yaratilishi davom etayotgan ma`naviy, ruhiy jarayonning o`ziga xosligini anglash natijasida vujudga keldi. Insoniyat «tabiiy» turmush tarzi asosida yashagan davrda – ov qilish, baliq tutish, ilk chorvachilik va dehqonchilik bilan shug`ullangan davrlarda bugungi singari madaniyat to`g`risida fikr yuritgani gumon, aniqrog`i, ilmiy tahlil bo`lmagan. Oddiy, bir maromda rivojlanuvchi jamiyatda inson o`z madaniyati bilan hamroh bo`lib yashagan. Urf–odatlar, e`tiqodlar, hayotning moddiy va ijtimoiy shakllari madaniyatning alohida ko`rinishi sifatida alohida ajralmagan edi.
Madaniyat — jamiyat mahsuli, ijtimoiy hayotning muhim mulki hisoblanadi. Madaniyatsiz jamiyat bo`lmaganidek, madaniyat ham jamiyatdan tashqarida mavjud bo`lmaydi. Murakkab ijtimoiy voqelik sifatida madaniyatning o`ziga xos xususiyati shundaki, u insoniyat ajdodlarining mehnati, bilimlari, dunyoqarashini o`zida aks ettiradi ularni saqlab muntazam boyitib boradi. Madaniyat ijtimoiy hayotning vorisi sifatida qadriyatlarni to`playdi, ularni kelgusi avlodlarga yetkazib beradi. Madaniyat ijtimoiy hayotning tarkibiy qismi sifatida jamiyatdagi hodisaning mazmun– mohiyatiga va tahlil qilinayotgan ijtimoiy borliqning xususiyatlariga bog`liqdir. Insonlarning xatti-harakati, ya’ni ularning ijtimoiy faoliyati madaniy qadriyatlarni, mezonlarni qaror toptirishda asosiy vosita vazifasini, shuningdek, insonlarning ijtimoiy va shaxsiy munosabatlari, shaxslararo va guruhlararo aloqalari shaklida ham ifodalanadi. Shu boisdan ham jamiyat, madaniyat va shaxs munosabatlariga kundalik hayotda biz ko`p duch kelamiz, ya`ni madaniyatni murakkab tizim sifatida tasavvur qilamiz. Zotan, ming yillar davomida paydo bo`lgan insoniyat madaniyati shu munosabatlar yo`lini bosib o`tgan va shunday bo`lishi kerak. Garchi madaniyat murakkab tizim bo`lsa ham, albatta, uning ilk “hujayralari” yoki “poydevori” topiladi. Ana shu topilgan “hujayra” yoki “poydevor” madaniyatning elementlari yoki xususiyatlari deb yuritiladi. Ana shu jihatdan antropologlarning madaniyat xususiyatlariga oid qarashlari muhimdir.
Madaniyat ijtimoiy hayotning tarkibiy qismi sifatida jamiyatdagi hodisaning mazmun– mohiyatiga va tahlil qilinayotgan ijtimoiy borliqning xususiyatlariga bog`liqdir. Insonlarning xatti-harakati, ya`ni ularning ijtimoiy faoliyati madaniy qadriyatlarni, mezonlarni qaror toptirishda asosiy vosita vazifasini, shuningdek, insonlarning ijtimoiy va shaxsiy munosabatlari, shaxslararo va guruhlararo aloqalari shaklida ham ifodalanadi.