Изланувчилар online илмий-амалий

“ТАНБЕҲ ВА УНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК 
ХУСУСИЯТЛАРИ” 
1
Равшанжон Мадумаров, 
2
Муҳайё Мадумарова, 
1
ФарПИ кимё технология факультети декан ўринбосари, 
2
ФарПИ ўзбек 
тили кафедраси ўқитувчиси 
 
Бугунги мураккаб глобаллашув даврида маънавият, ижтимоий 
экология соҳасида вужудга келаётган долзарб муаммолар, халқимиз 
маънавиятини асраш ва юксалтириш, айниқса, ёш авлоднинг қалби ва онгини 
турли зарарли ғоя ва мафкуралар таъсиридан сақлаш ва ҳимоя қилиш 
масалаларига алоҳида эътибор талаб қилинмоқда.Чунки бугунги кунда 
дунёнинг айрим ҳудудларида мафкуравий ҳуружлар натижасида катта 
маънавий йўқотишлар юз бераётгани, миллатнинг асрий қадриятлари, 
миллий тафаккури ва турмуш тарзи издан чиқаётгани, ахлоқ-одоб, оила ва 
жамият ҳаёти, онгли яшаш тарзи жиддий хавф остида қолаётганини кузатиш 
мумкин.  
Таълим-тарбия ўзаро мулоқотлар воситасида, ножўя хатти-ҳаракатни 
кўрганда уларга муросасиз бўлиш, ёшларга тўғри йўлни кўр сатиш, яъни ўз 
вақтида ва ўринли танбеҳ бериш усули билан амалга оширилади. “Тарбия” 
дея аталмиш улкан юк ва масъулиятни ўз зиммасига олган ҳар бир кишидан 
алоҳида жавобгарлик ва шунга яраша бўлиш учун маҳоратни талаб этади. 

---

465 
Аввало тилшунослик, нутқ маданияти, қолаверса, турли фанлар туташ 
нуқтасида мана шу масалалар хусусида фикр юритишга қаратилган ушбу 
тадқиқотимиз айнан шу жиҳатдан ҳам алоҳида долзарблик касб этади. 
Суҳбатдошга танбеҳ бериш кишидан жуда катта ҳаётий тажр иба ва 
билим талаб этадиган жараён бўлиб, у нутқ маданияти масалалари билан 
бевосита боғлиқдир. Шунинг учун ҳам одамлар инсон руҳияти билан 
чамбарчас боғлиқ бўлган бу масала билан жуда қадимдан қизиқиб келадилар. 
Танбеҳни лингвокултурологик аспектда тадқиқ этиш масаласига 
киришдан аввал лингвокультурология ҳақида қисқача тўхталиб ўтишга тўғри 
келади.
лот. Lingua – тил+лот.kultura ишлов бериш+грек. Logos - таълиомот) 
Тилшунослик, маданиятшунослик, этнография, психолингвистика соҳалари 
ҳамкорлигида юзага келган, тилнинг маданият, этнос, миллий менталитет 
билан ўзаро алоқаси ва таъсирини антропоцентрик парадигма тамойиллари 
асосида ўргануви соҳа.
8
Тилшуносликда тилнинг ижтимоий яшаш ва ижтимоий тараққиёт 
шароитини ўрганувчи соҳа сифатида юзага келган, социологлар ва 
тилшуносларни тобора бир -бирига яқинлаштираётган замонавий 
лингвокультурология шу фан соҳасидаги ўта назарийлик, ноаниқлик ва айнан 
шунинг оқибатида юзага келаётган айрим нуқсонларни кўр сатиб бер моқда. 
Бунга мулоқот жараёнининг ўта мураккаб ва серқирра эканлигини ва ҳудди 
шунинг учун ҳам алоқида бир фаннинг ўзи бу муаммони яхлит тадқиқ 
этишга ожизлик қилганлигини сабаб қилиб кўрсатиш мумкин. Шунинг учун 
бўлса керак, асримиз бошларида аниқ ва табиий фанларнинг, асримизнинг 
иккинчи ярмидан бошлаб эса ижтимоий фанларнинг ҳам муайян жабҳада 
ўзаро 
яқинлашуви 
кузатилмоқда. 
Натижада 
социолингвистика, 
этнолингвистика, 
психолингвистика 
каби 
“туташ” 
фанлар, 
этнопсихолингвистика, социопсихолингвистика каби янги соҳа ва 
йўналишлар юзага келдики, инсон нутқини айнан фанларнинг мана
шундай т у т а ш н у қ т а с и д а тадқиқ этиш ўта мураккаб жараён 
бўлган мулоқотнинг асл моҳиятини, унинг ўзига хос қонуниятларини 
атрофлича ўрганиш имконини беради. 
8
Қаранг: Худойберганова Д. Лингвокультурология терминларининг қисқача изоҳли луғати. – Тошкент: zamin 
ziyo, 2015. Б.26. 

---

466 
Умуман, бугунги кунга келиб мулоқот жараёнини комплекс, яъни 
ижтимоий-лисоний аспектда тадқиқ этишга кучли эқтиёж пайдо бўлди. 
Биз ўз ишимизда танбеҳ сўзини ўзбек тилининг изоҳли луғатида 
берилганидек, “ножўя хатти-ҳаракат учун берилган таъзир, койиш, 
огоҳлантириш ёки жазо”
9
маъносида қўллаймиз. 
Мулоқот узвлари деганда алоқа, фикр алмашиниш, сўзлашиш 
жараёнида бевосита ва бавосита қатнашадиган таркибий қисмлар назарда 
тутилади. 
Маълумки, қар қандай мулоқотда сўзловчи ва тингловчи зарурий 
компонентлар сифатида албатта иштирок этади. Гапирувчи а д р е с а н т , к 
о м м у н и к а т о р деб, адресантнинг нутқи қаратилган шахс - тингловчи а 
д р е с а т , к о м м у н и к а н т деб юритилади 
бўлди. 
Мулоқот хулқи, жумладан, мақтов ва танбеҳ муаммосини миллий 
характер – миллат аҳолисининг ўзига хос урф-одатлари, қадрият ва 
анъаналарини ҳисобга олмасдан туриб ўрганиш мутлақо мумкин эмас. Чунки 
мулоқат хулқи миллат характерининг узвий бир қисми бўлиб, улар бир-бири 
билан чамбарчас боғлиқдир. 
Миллий характер деганда, маълум ижтимоий гуруҳ ўр тасида аср лар 
мобайнида авлоддан-авлодга ўтиб келган ўзига хосликлар мажмуи 
тушунилади. Миллий характерга мазкур миллат аҳолиси сиғинадиган дин,
атроф-муқит ва ижтимоий турмуш тарзи жиддий таъсир кўрсатади ва бу 
таъсир ўз-ўзидан миллий характерда намоён бўлади. 
“Бақиргандан кўра мароми билан секинроқ қилинган таъна қулоққа 
яхшироқ киради, зеҳнга яхшироқ ўрнашади”
10
деб ёзган эдилар хассос 
адибимиз Абдулла Қаҳҳор . Бундан танбеҳнинг ўзига хос тур ва усуллари 
мавжудлигини ҳам билиб олиш мумкин. Чунки: “Биров гапни ёғлаб 
гапиради, биров тиканак боғлаб гапиради”
11
. Шу нуқтаи назардан қараганда, 
танбеҳнинг миллий, ҳудудий, индивидуал ўзига хосликлари мавжудлигини 
9
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли. Учинчи жилд. – Тошкент, 2007. – Б. 660. 
10
Абдулла Қаҳҳор ҳикматлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1990. – Б. 30. 
11
Абдулла Қаҳҳор ҳикматлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1990. – Б. 24. 

---

467 
кузатиш мумкин. Яъни ҳар бир миллатда ҳам танбеҳ бериш одати мавжуд 
бўлгани ҳолда, у ҳар бир миллат вакиллари томонидан ўзига хос тарзда ижр о 
этилади. Бу нарса ҳар бир миллатнинг узоқ йиллардан буюн авлоддан-
авлодга ўтиб келаётган урф-одат, ахлоқ меъёрлари билан боғлиқдир. 
Жумладан, европа халқлари нутқида “сен” ва “сиз” олмошларининг 
қўлланилиши шарқ мамлакатлари халқлари нутқидагидан кескин 
фарқланади: уларда расмий нутқда ва бегоналарга нисбатан “сен” сўзи 
қўлланилса, шарқда ёши катта кишиларга нисбатан асосан “сиз” ишлатилади. 
Шунинг учун ўзидан катта кишини сенлаётган одамга дуч келинадиган 
бўлса, “нега ўзингдан катта кишини сенлаяпсан” тарзида танбеҳ берилади. 
Ҳар нарсанинг ўз таомил (тартиб-қоида, расм-русум)и бўлгани каби 
ўзаро мулоқотлар чоғида суҳбатдошлар томонидан бериладиган танбеҳни 
тинглаш, қабул қилишнинг ҳам ўзига яраша таомиллари бор.қуйида шу 
ҳақда фикр юритамиз. 
Жамоатчилик ўртасида танбеҳ асосан катталар томонидан ёшларга, ота -
оналар томонидан фарзандларига, эрлар томонидан хотинларига, бошлиқ лар 
томонидан ходимларга нисбатан қўлланилади, деган нотўғри тушунча 
мавжуд. Аслида эса у ёш ҳам, мансаб ҳам, жинс ҳам танламайди. Фақат 
ҳамма гап унинг қандай усул, оҳангда ифода этилиши ва қабул 
қилинишидадир.
Танбеҳ бериш ҳам, уни қабул қилиш ҳам – катта санъат. Унга қай 
даражада амал қилиш ҳар бир одамнинг ўзига,унинг ақлига ва фахму -
фаросатига боғлиқ. 
Фойдаланилган адабиётлар 
1.Бегматов Э. Ўзбек нутқи маданияти масалалари // Ўзбек тили ва 
адабиёти. 1980, № 4. – Б. 54-59. 
2. Қаранг: Худойберганова Д. Лингвокультурология терминларининг 
қисқача изоҳли луғати. – Тошкент: zamin ziyo, 2015. Б.26. 
3. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли. Учинчи жилд. – 
Тошкент, 2007. – Б. 660. 
4. Абдулла Қаҳҳор ҳикматлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1990. – Б. 

---

468