|
Ж
алолиддин
Р
умий
асаРлаРида
юксак
маънавиятли
шахс
таРбияси
66
“Ахлоқ” ижтимоий тушунчалардан бири бўлиб, унинг
моҳияти шахс хатти-ҳаракатлари, юриш-туриши, турмуш тар-
зи, ҳаёт кечириш тамойиллари, қоидалари, шунингдек, ижти-
моий муносабатлар мазмунини ифодалайда. Шу боис, ахлоқ
ижтимоий ҳодиса сифатида жамият маънавий-руҳий ҳаётида
ўзига хос муҳим аҳамиятга эга. Муайян миллат қиёфаси, унинг
кишилик тараққиётидаги ўрни белгиланаётган жараёнда маз-
кур тушунча асосий мезонлардан бири бўлиб хизмат қилади.
“Ахлоқ” тушунчаси оила фикри асосида тартибга солинув-
чи фаолият тарзида кишилик жамиятининг илк босқичида
шаклланган. Қадимданоқ ижтимоий-фалсафий, психологик,
педагогик, тарихий, бадиий, этнографик ва маданиятшунос-
ликка оид асарларда ушбу тушунча турли қўламда ишлатиб
келинган.
Ахлоқ (арабча хулқ-атвор демакдир) – ижтимоий онг шакл-
ларидан бири, ижтимоий тартиб-қоида бўлиб, бу тартиб-қоида
ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида кишиларнинг хатти-
ҳаракатини тартибга солиш вазифасини бажаради. Ахлоқ
омма фаолиятини тартибга солишнинг бошқа шакллари
(ўқув, ишлаб чиқариш, халқ анъаналари) да ўз талабларининг
асосланиши амалга оширилиши ва омма фикри асосида тар-
тибга солиниши билан фарқ қилади. Ахлоқ талаблари барчага
тааллуқли, бироқ ҳеч кимнинг кўрсатмаси, ҳеч қандай махсус
буйруқ асосида бажарилмайдиган, ихтиёрий амалга ошири-
ладиган бурч шаклига киради. Ахлоқ талабларининг бажари-
лиши фақат маънавий таъсир кўрсатиш шакллари доирасида
юз беради. Ахлоқ шахс тараққиётининг юқори босқичи бўлган
маънавий комиллик асосини, пойдеворини ташкил этади.
Бир сўз билан айтганда ахлоқ-жамиятда қабул қилинган, жа-
моатчилик фикри билан маъқулланган хулқ-одоб нормалари
мажмуидир. Шоир айтади: “Ўзинг билан жанг қилишда, ўз
ахлоқингни тузатишдан бошла”
188
.
Одамнинг инсон сифатида шакллана бориши жараёнида
унинг камолоти даражаси одоб, ахлоқ, маданият ва маънавият
элементларининг унда қанчалик мужассамлашганлиги билан
белгиланади.
Кейинги йилларда яратилган илмий адабиётлар, чоп этил-
188
Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 145.
2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни
67
ган илмий ва илмий-оммавий нашрларда, олиб борилаёт-
ган илмий тадқиқотларда “ахлоқ” тушунчасини қўллаш ва
унга дахлдор мавзуларни таърифлашда “ахлоқ” тушунчаси
мустақил тушунча сифатида қўлланилса, айримларида бево-
сита “маънавий-ахлоқ”, “ахлоқий камолот” каби синоним ёки
муқобил сўзлар тарзида ҳам қўлланмоқда. Зеро, ахлоқсиз,
ахлоқий талаблар ҳамда уларда ифода этилган ғояларсиз
шахснинг руҳан ва жисмонан етуклигининг муштараклиги,
уйғунлиги бўлган маънавий комиллик шаклланмайди.
Мутафаккир
ижодида
“ахлоқ”нинг
кўрсаткичлари
ахлоқсизлик билан ўлчанади. Шоир ўз асарларида онгли мав-
жудод бўлмиш “инсон” томонидан содир этиладиган баъзи
ахлоқсиз ҳолатларни ҳикоят тарзида келтириб: “Кеча кундуз-
нинг ҳам зидди, ҳам ёрдамчиси хисобланади. Ашё зидди би-
лан маълум бўлади”
189
, – дейди. Чунки, тун бўлмаганида эди,
кундузни кандай билиб олардик. Румий инсонни ахлоқий си-
фатларини намоён бўлиши, унинг маънавий (ботиний) тар-
бияланаганлигида, – дейди. Бизнинг фикримизча, юксак маъ-
навиятли шахс ўзи ёна туриб ўзгаларга ёруғлик улашадиган
улкан қалб соҳиби. У ҳар томонлама тарбияланган, ўз-ўзини
ва ҳаёт моҳиятини англаган, самимий, ҳушёр шахс сифатида
гавдаланади. Дарҳақиқат, маънавият инсонларнинг ўзаро му-
носабатлари, уларнинг ҳаётий тажрибалари давомида шакл-
ланган ва ривожланган қадриятлар тизими. Инсон ўзини шахс
сифатида англагандан бошлаб умрининг охиригача маънави-
ятини шакллантириб, ривожлантириб боради. Инсоннинг ўз
маънавиятини ривожлантиришга бўлган эҳтиёжи чексиздир.
У инсоннинг бутун онгли фаолияти давомида шаклланади, ри-
вожланади. Шу маънода маънавият инсоннинг онглилигини,
қобилиятини ва интилишларини ўз ичига олади. Маънавият
– инсоннинг ботиний дунёсини ўзида ифода этувчи тушун-
ча. Инсон ботиний дунёсини гавҳар тўла денгизга қиёслаш
мумкин. Маънавият инсоннинг руҳияти, дид-фаросати, адо-
латни розиликдан, яхшиликдан, ёмонликдан ажратиб би-
лиш қобилияти, ақл-заковати, уларни амалга ошириш йўлида
онг ли фаолият кўрсатиши ва интилиши билан белгиланади.
Маънавиятнинг моддий кучга айланиши ҳар бир инсоннинг
хатти-ҳаракатида, ўзлигини қайси даражада англашида, оила
189
Ўша жойда. –Б. 117.
Do'stlaringiz bilan baham: |
