Izbullaeva indd

Учинчи китоб инсон 
маънавий­ахлоқий шаклланишида учинчи қадам – оралиқ 
ташхис сифатида нафс, ҳирс, манманлик, такаббурлик, 
маънавий шаклланишга таҳдидлар борасида фикр юри­
тилади ва ақли ноқисларга изоҳлар бериб ўтилади. 
Ки-
149
Ўша жойда. –Б. 207.
150
Ўша жойда. –Б. 236.
151
Ўша жойда. –Б. 246.

---

1-БОБ. Жалолиддин Румий шахси ва илмий меросини ўрганишнинг педагогик асослари
51
тобнинг 
“Бир Шайх воқеаси”
ҳикоятида Дақуқий (Дақуқий 
ҳақида аниқ тарихий маълумотлар йўқ. Мавлоно ушбу ном 
остида бағдодлик машҳур мударрис Абдул Мунъим бинни 
Муҳаммадни кўзда тутган, деган тахминлар бор.) қиссаси ва 
кароматлари ҳақида гапирилиб, Дақуқий образи орқали нафс 
тарбияси тасвирланади: “Бир нарсага боғланиб қолмаслик 
учун, эй нафс, дейман, бир нарсага эришмоқ бўлсанг, йўлга 
туш, имтиҳондан яхши ўтиш учун кўнглингни бирор ерга 
боғлагин”, – дейилади асарда ва Дақуқий юксак маънавиятли 
инсон сифатида гавдалантирилади. Асарнинг кейинги китоб-
ларида комил инсонлар тимсолини тасвирлашда Дақуқий 
қаторида Луқмон, Аёз сиймолари келтирилади. 
Китобда кўп бора тилга олинган Самарқанд, Дамашқ, Ироқ, 
Ғазна, Бухоро номлари тарихдан илм-маърифат масканлари 
саналган. Масалан, асарда 
“Қулнинг туҳматга учраб Бухо­
родан қочгани” 
ҳикоятида бир Садри Жаҳон (Бухорода Садр 
Муҳаммад ибн Абдуллазиз “Садри жаҳон” унвонига сазовор 
бўлган) измидаги қул туҳматга учраб, ўн йил дарбадар юриб, 
юртини соғиниб қайтиб келибди. Дўстлари қулга Бухорога 
борма, шоҳ навкарлари сени ўн йилдан бери пичоғини тезлаб 
қидириб юрибди, – дейишибди. Ошиқ барибир Бухорога бо-
рибди. Ҳикоятда айтилишича:
Ул Бухоро гулшани ирфон эрур,
Ким бухорийдир, азиз инсон эрур
152
.
Бунда юрт соғинчи, Ватан ҳисси тасвирланган бўлиб, 
дарҳақиқат, инсон Ватанида қанчалик хавф-хатар бўлиши-
га қарамасдан она заминини қўмсайди, ўз юртига интилади. 
Учинчи китобни мутолаа қилиш жараёнида шу нарса аён-
лашадики, китобнинг довруғи орта бошлагандан унга таъ-
на тошларини отадиганлар ҳам пайдо бўлган. Учинчи ки-
тобнинг кульминацион нуқтаси қисқа ўйловчи кимсаларнинг 
“Маснавий”га, яъни маънавиятга тош отишганидир:
Деди: юксак сўз эмасдир Маснавий,
Анбиёнинг қиссаси ул, пайрави.
Унда йўқдир баҳси асрори баланд,
Авлиё қайларга сурмишлар саман... 
Барчаси маълум ва такрордир фақат,
Қайда ул сўздирким, лол қолсин хирад...
153
152
Ўша жойда. –Б. 355.
153
Ўша жойда. –Б. 368. 

---