Ызбекистон республикаси олий ва ырта


Савдони чеклашнинг турлари ва хукумат томонидан савдони чеклашнинг иқтисодий ма=садлари



Download 0,97 Mb.
bet14/65
Sana22.02.2022
Hajmi0,97 Mb.
#88737
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   65
Bog'liq
макроиқтисодиёт маъруза матнлари иқтисодиёт

3.3.Савдони чеклашнинг турлари ва хукумат томонидан савдони чеклашнинг иқтисодий ма=садлари.

Савдони чеклаш воситалари. Савдони чеклашларининг асосий воситалари бўлиб тариф барьери (инглиз таъриф - барьер) деб аталадиган божхона пошлинаси хисобланади. У чегарадан ытказиладиган товарни соли==а тортишдан иборат, бу товарлар ыз навбатига экспорт каби импортга, хам таалу=ли былиши мумкин.


Божхона пошлинасини импортга таъсир механизми (катта былмаган мамлакат учун).


P
S


PI Е F




PW А Н G B


Y


Графикда «А» деб белгилаб олинган, яъни тахлил =илинаётган мамлакатнинг талаб ва таклиф («S- таклиф инглизча» «supply» ва талаб, инглизча «demand» чизи=лари кысатилган. А мамлакат биз танлаган махсулотнинг хал=аро бахосига P t хеч =андай таъсир кырсата олмайди, чунки у нисбатан «кичкина» мамлакат хисобланади (агар унинг =аралаётган махсулотга таалу=ли имкониятларини хисобга олса). Бунда эркин савдо шароитида АВ кесмага мос келувчи импорт юзага келади. Агар хукумат импортга маълум божхона пошлинасини солса, унда шу мамлакат ичидаги харидор учун бахо Pt гача ысади. Бундай бахода мамлакатда ишлаб чи=арилган чи=им харажат ну=таи назаридан хатто камро= фойдали махсулотлар хам бозорда ушланиб туриши мумкин. Натижада мамлакатда ишлаб чи=арилган махсулотларнинг хажми сотилиши А ми=доирга, яъни НЕ кесмагача кыпаяди. Биро=, юқори бахо туфайли харидорларнинг талаби GB ми=дорга яъни GF гача камаяди. Импорт АВ дан ЕF гача =ис=аради. Давлатнинг божхона тыловлари (Pt-Pw) EF ни ташкил қилади. Лекин, божхона пошлинасининг солиниши умуман олганда бутун иқтисодиёт учун даромад келтирмайди. Миллий даромад фа=ат давлат ва бир томонидан иқтисодиётнинг имтиёзли секторлари, бош=а томондан имтиёзли былмаган секторлар ыртасида =айта та=симланади.
Агарда биз «йирик», яъни танланган товарнинг хал=аро бахоси таъсир кырсата оладиган мамлакатни олиб =арайдиган былсак, у холда хал=аро бахога, яъни импорт =илувчи мамлакатнинг харид =илиш бахосига былган таъсирнинг =ышимча фойдали самараси юзага келарди. Бу самарани шундай тушунтириш мумкин: чет эллик сотувчилар бахонинг кытарилиши натижасида А мамлакатдаги мижозлардан ажраб =олмаслик учун бахони пасайтиришга интиладилар, яъни импортга солинадиган божхона пошлинасининг бир =исмини ызларининг зиммасига оладилар.
Хал=аро савдони эркинлаштиришнинг узо= жараёни давомида кыпчилик саноати ривожланган малакатлар ызларининг тариф чеклашларини пасайтирадилар. Айни ва=тда у мамлакатлар хукуматлари тарифсиз чеклашлари деб аталадиган савдо чеклашларининг бош=а турини яратиш быйича катта ихтирочилик қиладилар. Бундай турдаги энг мухим чеклашларга тыхталамиз. Импорт квотаси (шунингдек экспорт квотаси) ызининг таъсири быйича божхона пошлинасига жуда ыхшайди. Бахонинг божхона тарифи хисобига Р дан Рt гача кытарилиши ырнига, хукумат фа=ат EF ми=дорида товар киритилишига йыл =ыяди. Тарифсиз чеклашларнинг яна бир янги воситаси сифатида ызини - ызи чеклаш пайдо былади Бу терминни асил ма=садга кыра =ыштирно= ичида ёзиш керак эди. Экспорт =илувчи мамлакат ызини бундай чеклашга расмий равишда интилса хам, барибир, кыпчилик холларда бундай чеклашлар ғояси импорт =илувчи мамлакатдан чи=ади. Ызини - ызи чеклашнинг мохияти шундан иборатки, экспорт =илувчи мамлакат хукумати ызининг экспорт =илувчи корхоналаридан савдо хамкорлари бозорига экспорт =илинадиган махсулотларнинг маълум йиллик хажмидан (=иймати ёки ми=дорида) олиб кетмасликни талаб =илган холда уларга таъсир кырсатади.
Яна бир савдо чеклаши бўлиб мамлакатда ишлаб чи=арилган махсулотдан фойдаланиш лимитини белгилаш хисобланади. Бу чеклаш алла=ачон ривожланаётган мамлакатлар томонидан ыйлаб чи=илган эди ва уларни кенг амалиётидан ытган эди. Бугунги кунда бу ташқи савдо сиёсий ихтиросидан кыпгина саноати ривожланган мамлакатлари хам фойдаланадилар. Бу чеклашнинг таъсири шундан иборатки, импортга аввало маълум саноат товарларига рухсат бериладики, =ачонки импорт =илинадиган товар ыз ичига мамлакатда ишлаб чи=арилган махсулотларнинг минимал хиссасини олса.
Ва нихоят, савдо чеклашлари ролини субсидиялар (субвенция, дотациялар) ыйнайди, уларни хукумат ызининг импортчилари билан хал=аро ра=обатда былган корхоналарига тылайди. Бундай турдаги дотациялар (сунъий равишда былса хам) мамлакат корхоналарнинг ра=обат бордошлигини оширади ва бунинг хисобига субвенциясиз пайдо быладиган импортни =ис=артиради.
б)Савдони чеклаш (лар)нинг ма=садлари.
Савдони чеклашларнинг воситаларини тушунтириш билан, биз бир неча марта уларнинг кызлаган самараларини, яъни мамлакатда ишлаб чи=арилган махсулотларнинг ички бозорда сотилишини ошириш ма=садида былган мамлакат ишлаб чи=ариши учун мусбат самарани эслатдик. Бу эса чеклаш тадбирларининг мухим ма=сади саналади. Юзаки =араганда бу ма=садга эришишга интилиш ыз-ызидан хукуматнинг маълум мажбурияти хисобланади. Агар бу аспектга мукаммалро= тыхталсак, у холда бу ма=сад бундай ыз-ызидан англанадиган бўлиб кыринмайди.
Бунга =атор сабаблар бор. Биринчидан, ихтисослаштириш имкониятлари тыла фойдаланилмайди. Савдо чеклашларида миллий даромад былиши керак былган даражадан паст. Иккинчидан, шуни хисобга олиш керакки, А мамлакат импорти бош=а мамлакатнинг савдо экспорти хисобланадики ва айни ва=тда унинг импорт имкониятларининг ысишига ва бу билан А малакат экспорт имкониятларининг ошишига имкон яратади. Бунинг негизида шунадй хулоса келиб чи=адики, савдо чеклашлари савдоси чекланган мамлакат экспорт имкониятларини бой берганлигини билдиради, у мамлакат бунинг эвазига охир о=ибатда ызига ызи зарар етказади.
Учинчидан, мамлакат экспортининг бу мамлакат томнидан савдога киритилган чеклашлар эвазига пасайиши бош=а занжирлар ор=али хам юз бериши мумкин. Агар импорт экспорт товарларини ишлаб чи=ариш учун фойдаланилса, у холда импортга былган юқори бахолар экспортга салбий таъсир кырсатиш мумкин. Импорт товарларига былган юқори бахолар ишлаб чи=ариш омиллининг реаллокациясини вужудга келтириши ва экспорт товарлари таклифини пасайтириши мумкин. Экспортга таъсир этувчи айирбошлаш курсини тебранишлари (ызгаришлари) хам импортга былган юқори бахолардан келиб чи=иши мумкин. Умуман олганда ташқи эркин савдо талабларини келтириб чи=арадиган бундай мулохазалар, одатда, кундалик иқтисодий-сиёсий хаётда охирги ыринга =олдирилади. Биринчи ыринга бош=а аргументлар чи=ади. Бу аргументлар ёрдамида хукуматлар ызларининг савдо сиёсати санкцияларини асослайдилар. Булар =андай аргументлар?
1.Мухим аргументлардан бири сифатида миллий хавфсизлик юзага келади. У савдода чеклашлар ва хал=аро ра=обат шароитидаги имтиёзларга асосланади. Аввало бу =ишло= хыжалиги, мудофаа ва асосий материалларни ишлаб чи=ариш каби саноат тармо=ларига тегишлидир. Ызининг принципиал шаклида бундай аргумент, ха=и=атдан хам, мавжуидир. Лекин, бу хавфсизликка биринчисидан кыра арзонро=, бош=а йул (савдони чекламасдан) билан эришиш мумкин эмасмикин, деган масала устида ыйлаш (хукумат хам ыйлаши) керак.
2.Савдо чеклашлари фойдасига былган бош=а аргументнинг мохияти шундан иборатки, ривожлааётган саноат тармо=ларини хал=аро ра=обтадан ва=тинчалик са=лаш керак, масалан импортга былган божхона пошлина хисобидан. Ушбу аргументни 19-аср бошида таниқли немис и=тисодчиси Фридрих Лист уни «рағбатлантирадиган божхона пошлинаси» деб атади.
Бу стратегия мувофи= мамлакатга импорт =илинадиган товарлар системали равишда мамлакатнинг ызида ишлаб чи=арилган махсулотлар билан алмаштириб борилиши керак. Бу ма=садга юқори божхона пошлина хисобига эришилади. Бу махсулотларга былган юқори бахолар туфайли бош=а секторлар истеъмолчиларига ва ишлаб чи=арувчиларга етказилган зарур шу тадбирларнинг миллий стратегик ма=садлари, яъни индустрлаштириш билан о=ланади. Бундан таш=ари юқори бахолар мамлакат саноати хал=аро ра=обатбордошликка эришгунга =адар былган ва=тинчалик ходиса бўлиб хисобланади.
Систематик миллий-иқтисодий изланишларнинг бой тажрибаси ва кып сонли натижалари бундай импортни алмаштириш сиёсати самарадорлиги ха=идаги саволга жавоб беришга имкон туғдиради. Хулоса =илиб айтиш мумкинки, фа=ат баъзи холлардагина бу индустрлаштириш стратегияси кызланган ма=садга олиб келади. Аслида 20 ёки 30 йил давомида фа=ат саноатнинг бир неча химояланган тармо=ларигина ва фа=ат сано=ли мамлакатлардагина жахон бозорида ра=обатбордош была оладилар. Кыпчилик холларда божхона химоясига яна =ышимча йирик дотациялар хам тыланди, бунда давлат бюджетининг имконияти деярли былмай =олади. Саноатнинг бу тармо=ларида эришилиши ва мамлакатнинг бутун иқтисодиётига тар=алиши керак былган ысишнинг кутилган самараси фа=ат секинлашган даража билан тавсифланди, баъзида эса салбий таъсирга эга былади.
Бундай =они=арсиз натижанинг сабаби нима? Биринчи навбатда иккита сабабни кырсатиш мумкин:
Биринчидан, ра=обатбардошликка фа=ат ра=обат кураши ва таъсиридагина эришиш мумкинлиги тығисидаги ха=и=ат инобатга олинмади, яъни, ра=обат курашининг барча бозор иштирокчиларига кысатадиган таъсирисиз ра=обатбардошликка эришиб былмайди.
Иккинчидан, аниқ былдики, божхона божи ставкасида ифода =илинган номинал божхона саноатнинг у ёки бу тармоғи фойдаланадиган самараси божхона химояси ха=ида хеч нарса билдирмайди. Номинал божхона ставкаси билан бирга (А) тармо= учун унинг самарали божхона химояси (Z) мол етказувчи - тармо=лар номинал божхона ставкасига, А ва Z тармо=лар бир-бири билан =анчалик мустахкам боғланганлигига боғли=. Самарали химоя формуласи:
EP = (VA - Va) / VA
EP - самарали химоя
Va - =ийматнинг божхона божи билан яратилиши.
VA - =ийматнинг божхона божисиз яратилиши.
Божхона божисиз мамлакат ыз =ийматини яратиш (VA), пировард махсулот (бирлиги) =иймати ва бунинг учун зарур былган импорт =иймати ыртасидаги фар=ни англатади:

VA = (Pe - a P v)


Бунинг асосида бож киритиш билан =уйидаги формулага дуч келамиз:
EP = ((Pe ( I + te) - a P v (I + te) - (Pe-aPv)) / (Pe - aPv)
Бунда Р - бахо; е - пировард махсулот; V - дастлабки махсулот (ярим фабрикат) ; «е» - бирликни ишлаб чи=ариш учун зарур былган «V» нинг улуши; t - божхона ставкаси.
3.Савдони чеклашларнинг кейинги аргументи иқтисодий характердан кыра кыпро= сиёсий характерга эга. Унинг дастлабки жихати бўлиб хукуматларнинг давлатни ушлаб туришга ва хокимият жиловини бош=а гурухларга ёки партияларига бермасликка интилишлари хисобланади, шунинг учун хам хукуматлар жамиятнинг сиёсий жихатдан обрыли гурухларига (масалан, металчиларга, =ишло= хыжалик ишчиларига, Х тармо= корхоналарига, Y - тармо= касаба уюшмаларига ва нафа=ат камдан - кам холлардагина истеъмолчиларга) =улай шароитлар яратадилар.
4.Пировардида зарурий шартлар мавжуд былганда иқтисодий ва миллий исти=болни хисобга олувчи мухим ахамият касб этадиган савдо чеклашлари фойдасига былган яна бир аргументни келтириш керак. Агар гап бозорда маълум махсулотга нисбатан (сотувчи ёки харидор сифатида) катта хиссага эга булган «катта» мамлакат ха=ида борса, у жахон (хал=аро) бахосига маълум чекланган тарзда таъсир кырсата олади. Унда импортга былган божхона божи оферентларнинг сотув бахосини тушура олади, бу билан эса ушбу мамлакат учун (юқорида кырсатилгани каби) харид бахосини хам пасайтиради. Агар халкаро савдони бош=а товарларига булган бахолар ызгаришсиз =олса, у холда «tearms of Trade», яъни бу мамлакат учун экспорт ва импорт бахолари нисбати яхшиланади.

Download 0,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   65




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish