2. Банкларда кредит таваккалчиликини пасайтиришга қаратилган чора-тадбирлар

• 12.1.Moliyaviy xatarlar va ularning oldini olish
• РЕЖА:
• 1. Молиявий таваккалчиликларини бошқариш – таваккалчилик даражасини пасайтиришнинг муҳим омили.
• 2. Банкларда кредит таваккалчиликини пасайтиришга қаратилган чора-тадбирлар.
• 3. Корхоналарнинг молиявий таваккалчиликлари турлари.
• Таянч сўз ва иборалар:
• Банк таваккалчиликлари; Фоиз таваккалчилики; молиявий таваккалчилик ; Таваккалчиликни бирлаштириш; Таваккалчиликни диверсификациялаш; Таваккалчиликни хеджирлаш;

• ривожланаётган мамлакатларда лойиҳавий молиялаштириш механизмининг самарали ишламаслигига бу мамлакатлардаги иқтисодий ва сиёсий омилларининг таъсири яққол сезилади. Инфляция даражасининг юқорилиги, корхоналарнинг тўловга лаёқатлилик даражасининг пастлиги, банкларнинг ресурс базасининг етарлича мустаҳкам эмаслиги лойиҳаларни молиялаштиришга салбий таъсир этувчи умумий сабаблардир

• 1-РЕЖА. Молиявий хавф таваккалчиликларини бошқариш-таваккалчилик даражасини пасайтиришнинг муҳим омили.

• Инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш – молиялаштиришнинг энг тараққий этган замонавий шаклларидандир. Бунда лойиҳа таваккалчиликларини унинг иштирокчилари ўртасида мос тақсимлаш имконияти мавжуд бўлишини кўзда тутиши зарур. Лойиҳавий молиялаштиришда юқори даражали таваккалчиликларнинг бўлишини ҳисобга олган ҳолда кредиторлар таваккалчиликларни самарали бошқаришни таъминлашга ҳаракат қилади. Ҳар қандай инвестиция лойиҳалари турли ноаниқликлар ва таваккалчиликлар билан боғлиқ. Ҳар бир иштирокчи таваккалчилик турларининг вужудга келиш сабаблари, уларнинг таснифи ҳамда таваккалчилик эҳтимолларини олдини олиш бўйича тадбирлар ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлишлари лозим.

• Лойиҳа таваккалчиликларини бошқаришнинг у ёки бу турдаги воситаларининг, механизмларининг қўлланилиши амалга оширилаётган инвестиция лойиҳалари таваккалчиликларининг аниқ турлари ва уларни келтириб чиқарувчи омиллар кўламига, уларнинг лойиҳани амалга ошириш натижаларига таъсирига боғлиқ. Таваккалчиликлар муайян таснифларига қараб махсус таваккалчиликлар бўлиши мумкин.
• Таваккалчиликларни таҳлил этиш, уларни бошқариш воситаларини ишлаб чиқишда кучли ва тажрибали мутахассиснинг малакали билимига таянилади. Бунда лойиҳа таваккалчиликларини бошқариш бир марталик ёки битта жараёндан иборат бўлмасдан, балки у бир қанча босқичларни ўз ичига қамраб олади. Бу жараёнлар инвестиция лойиҳасини амалга оширишдаги таваккалчиликларни пасайтириш ёки бартараф этишнигина эмас, балки лойиҳанинг ижобий натижаларини таъминлаш ёки оширишга ҳам бўйсундирилган бўлади.

•  
•  

• 2- режа. Банкларда кредит таваккалчиликини пасайтиришга қаратилган чора-тадбирлар
• Таваккалчилик стратегиясини ишлаб чиқишнинг муҳим таркибий қисми хеджирлаш, яъни таваккалчиликни камайтириш ёки унинг пайдо бўлишини огоҳлантириш тадбирларини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Ҳорижий банк амалиётида энг кенг тарқалган, кредит таваккалчиликини пасайтиришга қаратилган тадбирлар қуйидагилар

• Қарздорнинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш. Ҳориж банк амалиётида ссуда олувчини балли баҳолашга асосланган усул жуда кенг тарқалган. Бу усул мижоз рейтингини аниқлашни кўзда тутади.
• Бир қарздорга бериладиган кредитнинг хажмини камайтириш. Бу усул қачонки, банк мижознинг кредитга лаёқатлилигига тўлиқ амин бўлмасагина қўлланилади.
• 3) Кредитларни суғурталаш. Кредитни суғурталаш унинг қайтмаслик таваккалчиликини тўлиқ суғурта билан шуғулланувчи ташкилот зиммасига юкланишини кўзда тутади..
• 4) Етарли таъминланишни жалб қилиш. Бундай усул банкка берилган сумманинг қайтишини ва фоиз олинишини кафолатлайди. .
• 5) Дисконтли ссудалар бериш. Дисконтли ссудалар унчалик катта бўлмаган даражада кредит таваккалчиликини пасайтиришга ёрдам беради. Бундай усулда кредит бериш минимум кредитга тўловни олишни таъминлайди

• Қуйидагилар ҳам кредит таваккалчиликини камайтиришда катта аҳамиятга эга. -----Томонлар ўртасида кредит муносабатларининг самарали амалга оширилишига ҳам оқилона кредит сиёсати орқали эришиш мумкин. Чунки кредит сиёсати кредитлаш жараёнида юзага келадиган таваккалчиликларни бошқаришда банк раҳбарияти томонидан қабул қилинадиган чора ва услубларни, банк кредит портфелини самарали бошқаришга доир кўрсатмаларни ўзида акс эттиради.
• -Ҳар бир банк ўзининг кредит сиёсатини мамлакатдаги иқтисодий, сиёсий, географик, ташкилий ва бошқа банк фаолиятига таъсир қилувчи омилларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқади. Кредит операциялари бўйича таваккалчиликларни олдини олишда биринчи навбатдаги иш кредитлаш бўйича фақат кредитлаш билан бир неча йил ишлаб келган, тажрибали, ўз устида доим ишлайдиган, корхоналар молиясини яхши биладиган, ҳуқуқий билими яхши ходимни танлаб ишга қўйишдир. Иккинчидан кредит олмоқчи бўлган корхонанинг молиявий аҳволини чуқур ўрганиш асосида кредитга лаёқатлилигига тўғри баҳо бериш лозим. Кредит ва унга ҳисобланган фоизларни ўз вақтида тўланишида корхона томонидан кредит таъминотига қараб эмас, аввало қарз олувчининг ўзининг кредитга лаёқатлилик холатини яхшилигига, биринчи навбатда, эътибор бериш лозим. Учинчидан, кредитланаётган операциянинг самарадорлигини пухта ўрганиш керак. Қарз олувчи кўзлаган мақсад қанчалик реал, рентабелли, мақсадга мувофиқлигини банк ходими томонидан тўлиқ ўрганиб чиқилиши лозим. Тўртинчидан, кредит таъминотининг банк талабига мослигини ўрганиб чиқиш лозим. Маълумки, кредит таъминоти турларига мулк гарови, кафиллик, кафолат, кредитнинг қайтмаслик ҳатарини суғурталаш кабилар киради.

• Банк томонидан кредитни қайтмаслик ҳатарини суғурта қилиш шарти билан кредит бераётганда суғурта ташкилотининг молиявий жиҳатдан барқарор эканлигини эътиборга олиш ғоят катта аҳамиятга эга.
• Жаҳон банки маълумотларига кўра, банкнинг ички омиллари ссудалар бўйича 67 фоиз йўқотишларгасабабчи бўлади. Бу кўрсаткич ташқи омиллар бўйича 33 фоизни ташкил қилади. Ўзбекистон тижорат банклари томонидан хусусий шахсларга ссудалар бериш ортиб бораётганда жадвалда кўрсатилган омилларни тўлиқ таҳлил қилиб, уларни олдиндан камайтириш чораларини кўриш лозим.

• 3- режа. Корхоналарнинг молиявий таваккалчиликлари турлари.
•  

• Корхоналар молиявий-хўжалик фаолиятида кутилган фойданинг олинмаслиги, кутилмаган харажатларнинг келиб чиқиши билан боғлиқ ҳодисалар ёки уларнинг юз бериш эҳтимолликлари таваккалчиликни ифодалайди.
• таваккалчилик- бу молиявий категория бўлиб, кутилиши мумкин бўлган омад ёки хатар, яъни кўзланган фойдани олиш жараёнига хос бўлган умид қилиш ёки кўп маблағларнинг йўқотилиши эҳтимолликлари бўлиб, у қандайдир ҳолатлар, омиллар таъсирида кутиладиган фойданинг пасайиши, ортиши ёки йўқотилиш эҳтимолида намоён бўлади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, таваккалчиликбу, корхоналарда режалаштирилган миқдорларда даромад, фойдани ололмаслик ёки зарар кўриш эҳтимоллигидир

• Корхоналар хўжалик-молиявий фаолиятида учрайдиган таваккалчиликларни қуйидаги хусусиятлари бўйича таснифлаш мумкин.
• 1. Хўжалик фаолиятининг шакли ёки йўналишига кўра:
• - тадбиркорлик таваккалчилики;
• - молиявий таваккалчилик .
• Тадбиркорлик таваккалчилики - асосан маҳсулотлар реализацияси ва хом ашёларни сотиб олиш жараёнларида юзага келиши мумкин бўлган таваккалчиликлар
• Молиявий таваккалчиликлар - корхоналарнинг бошқа молиявий ташкилотлар билан ўзаро муносабатларини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган таваккалчиликлар. Буларга мисол қилиб, корхоналарни тижорат банклари, суғурта компаниялари, инвестицион компаниялар, фонд биржалари ва бошқа молиявий муассасалар билан муносабатлари киритишимиз мумкин. Корхоналарда Таваккалчиликни юзага келишига асосан, инфляцион омиллар, банкларда кредитларни фоиз ставкалари ортиб кетишлиги, қимматли қоғозларнинг нархининг тушиб кетишлиги ва бошқа омиллар таъсир қилади.
• 2. Намоён бўлиш шаклига кўра барча турдаги таваккалчиликлар:
• - соф таваккалчиликлар;
• - спекулятив (чайқовчилик) таваккалчиликларга бўлинади.
• Соф таваккалчиликлар дейилганда, корхоналар хўжалик-молиявий фаолиятида зарар кўришлиги ёки ҳеч қандай даромад ололмаслик эҳтимолини тушуниш мумкин.
• Спекулятив (чайқовчилик) таваккалчиликларда эса, корхонанинг ижобий натижага ёки бўлмаса ноль (салбий) натижага эришишлик эҳтимоли намоён бўлади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, спекулятив таваккалчиликлар корхоналарнинг ёки даромад, фойда олишлигини ёки зарар кўриш эҳтимоллигини англатади.

• 3. тадбиркорлик таваккалчиликларини юзага келиш соҳасига кўра ташқи ва ички таваккалчиликларга бўлиб олиш мумкин.
• . Корхоналарда ташқи таваккалчиликлар даражасига жуда кўп омиллар таъсир кўрсатади. Буларга мисол қилиб, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва табиий-иқлим таваккалчиликларини кўрсатиш мумкин. Ташқи таваккалчиликларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, улар тадбиркорлик фаолияти натижаларига ҳам бевосита, ҳам билвосита таъсир кўрсатиши мумкин. Албатта, ҳар қандай мулкчилик шаклидаги корхоналарга ташқи таваккалчиликнинг таъсири ўта салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Ташқи таваккалчиликлар объектив хусусиятга эга бўлиб, бундай таваккалчиликларни тартибга солиш ёки бошқариш корхона учун қийин кечади. Корхоналар фаолиятида учрайдиган асосий ташқи таваккалчиликлардан бири бу иқтисодий таваккалчиликлардир. Иқтисодий таваккалчиликлар мамлакатдаги иқтисодий ҳолатдан келиб чиқади ва корхоналар фаолиятига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. бундай турдаги таваккалчиликларни бошқариш ёки тартибга солиш нафақат корхона менежерларига боғлиқ балки ҳалқаро бозордаги ҳолат ва бошқа давлатлардаги иқтисодий вазиятларга ҳам боғлиқдир.

• Ички таваккалчиликлар, корхонанинг ички хўжалик фаолияти натижасида юзага келади. Бундай таваккалчиликларга корхонанинг ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш жараёнлари билан боғлиқ, ходимларнинг малакалари билан боғлиқ, бошқарув стратегиясининг қандай даражада эканлиги билан, асосий воситаларнинг ҳолати ва техника хавфсизлиги билан боғлиқ ҳолатларда юзага келиши мумкин бўлган таваккалчиликларни киритишимиз мумкин.

• Таваккалчиликнинг юзага келиши корхоналарнинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда турлича бўлиб, уларни асосан қуйидаги турларга ажратиш мумкин:
• - фоиз таваккалчилики;
• - инвестицион таваккалчилик ;
• - валюта таваккалчилики;
• - кредит таваккалчилики;
• - солиқ таваккалчилики;
• - инфляцион таваккалчиликва бошқалар.

• Фоиз таваккалчилики корхоналарда маълум бир фаолият турлари бўйича унинг фоиз кўрсаткичлари ёки тўловларини ошиб кетишлиги ҳамда камайиб кетишлиги эҳтимоллиги натижасида фойда хажмини белгиланган даражада ололмаслик эҳтимоллигидир. Бунда йтаваккалчилик асосан корхоналарни қимматли қоғозлар билан боғлиқ операцияларни амалга ошириш жараёнида юзага келиши мумкин.
• Инвестицион таваккалчиликлар корхонанинг инвестицион фаолиятларни амалга ошириш натижасида кутилган даромадларни ололмаслик эхтимоллигидир. Бундай таваккалчилик тури асосан қўшма корхоналар фаолиятида учрайди.
• Валюта таваккалчилики деганда, ташқи иқтисодий фаолият жараёнида айирбошлаш курслари ўзгаришидан ёки бошқа турли валюта операциялари амалга оширилишида юзага келиши мумкин бўлган йуқотишлар (ёки даромад олиш) тушунилади. Валюта таваккалчиликлари юзага келишининг асосий сабаби- валюта курслари ўзгариши ҳисобланади. Бундай ўзгаришлар хамма шахсларга: ишбилармон фирмалар ва давлат тузилмаларига ҳам таъсир кўрсатади. Кўпгина холларда, уларнинг фаолияти экспорт-импорт операциялари билан боғлиқ ва шу сабабли, кредиторлар ва қарз олувчилар, инвесторлар ва чайқовчилар, хўжалик субъектлари ўз бизнесларини миллий валютага нисбатан хорижий валюталарда амалга оширишни маъқул кўрадилар.

• Солиқ таваккалчилики деганда солиқ қонунларининг ўзгариши ёки солиқ тўловларини ҳисоблаганда йўл қўйилган хатоликлар натижасида корхона кўриши мумкин бўлган зараларни тушуниш лозим.
• . Ички омиллар ўз навбатида корхона стратегияси, ресурслар ва уларнинг ишлатилишига,ташқи омиллар эса бевосита ва билвосита таъсир этувчи омилларга бўлинади

Баланс ҳисоботи

Фойда ва зарарлар ҳисоботи

Пул кирими ва чиқими ҳисоботи

• Бу ҳисоботлар қуйидагиларга тақдим қилинади:
• 1. Ички гуруҳ:
• таъсисчилар;
• бошқарувчилар;
• ички аудиторлар.
• 2. Ташқи гуруҳ:
• инвесторлар;
• касаба уюшмалари;
• солиқ инспекцияси;
• кредиторлар;
• жамоат ташкилотлари;
• ташқи аудиторлар.

Кўрсаткичлар номи	Ҳисоблаш формуласи
Молиявий ҳолатни баҳолаш
1. Умумий (жорий) ликвидлилик коэффициенти	ЖА/ЖП
2. Шу муддатдаги ликвидлилик коэффициенти	ЛА/ЖП
3. Критик баҳолаш коэффициенти	(НП+ДҚ)/ҚММ
4. Умумий тўлов қобилияти коэффициенти	ҚМ/УА
Инвестициялардан фойдаланишни баҳолаш
5. Активларнинг айланувчанлиги коэффициенти	Сотишдан тушум /УА
6. Доимий капиталнинг айланувчанлиги коэффициенти	Сотишдан тушум/ДК
7. Акциядорлик капитали айланувчанлиги коэффициенти	Сотишдан тушум/АК
8. Айланма капиталнинг айланувчанлиги коэффициенти	Сотишдан тушум/Айланма капитал
Рентабеллилик кўрсаткичлари
9. Умумий активлар рентабеллилиги	(СФ+Ф)/УА
10. Доимий капиталнинг рентабеллилиги	(СФ+Ф)/ДК
11. Акциядорлик капитали рентабеллилиги	СФ/АК
12. Сотиш рентабеллилиги	СФ/Сотишдан тушум
13. Ўз капитали рентабеллилиги	СФ/(АК+ТФ)
14. Капиталнинг даромадлилиги	(СФ+Ф)/Ўз капиталининг узоқ муддатли қарзлар

• Молиявий баҳолаш коэффициентлари

• Бу ерда: А-юқори ликвидли активлар;
• ЖП-жорий пассивлар;
• ЖА-жорий активлар;
• ТФ-тақсимланмаган фойда;
• ЛА-ликвидли активлар;
• Ф- кредит(қарз) учун фоиз;
• УА-умумий активлар;
• НП-нақд пуллар;
• ДҚ-дебиторлик қарзлари;
• ҚММ-қисқа муддатли мажбуриятлар;
• ДК-доимий капитал; :
• АК -акциядорлик капитали;
• СФ- соф фойда;
• М-қарз мажбуриятлар.

Корхона фаолияти тури	Фойда (кирим )	Ҳаражатлар (чиқим)
Инвестиция фаолияти	а) асосий воситаларни сотиш. б)номоддий активларни сотиш. в) узоқ ва қисқа муддатли инвестцияларни сотиш. г) оборот капиталининг камайиши ҳисобига тушумлар	а) капитал қўйилмалар. б)номоддий активларни сотиб олиш. в) оборот капиталининг ўсиши ҳисобига ҳаражатлар. г) узоқ ва қисқа муддатли инвестицияларни сотиб олиш.
Операцион фаолият	а) маҳсулот (товар, иш ва хизмат) ларни сотишдан келиб тушган пул маблағи. б)операцион фаолият нинг бошқа пул тушумлари.	а) материал товар, иш ва хизматлар учун мол етказиб берувчиларга тўланган пул б) ходимларга ва улар номидан тўланган пул маблағлари. в)операцион фаолият нинг бошқа пул тўловлари.
Молиявий фаолият	а) акциялар чиқар-ишдан ёки хусусий капитал билан боғлиқ бўлган бошқа инстру ментлардан келган пул тушумлари. б) олинган фоизлар ва дивидентлар. г)молиявий фаолият нинг бошқа пул тушум лари, шу жумладан қарзлар бўйича пул тушумлари	а) хусусий акциялар сотиб олингандаги пул тўловлари. б) тўланган фоизлар ва дивидентлар. в) узоқ ва қисқа муддат ли кредитлар ва қарз лар бўйича тўловлар. г) лизинг бўйича тўлов лар. д) молиявий фаолият нинг бошқа тўловлари.

• Корхона пул оқимлари асосан қуйидагилардан ташкил топади:
• операцион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 050-қатор);
• инвестицион фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 100-қатор);
• молиявий фаолиятнинг соф пул кирими/чиқими (4-шакл, 180-қатор).

• «Aqliy hujum» metodini qo’llashda beriladigan tezkor savollar:
• Moliyaviy natijalarni kompleks tahlil etishdan maqsad va vazifalar nimalardan iborat?
• Iqtisodiyotni erkinlashtirish va demokratiyalashtirish sharoitida foydaning tutgan o`rni va ahamiyatini izohlab bering.
• Foyda qanday shakllarga ega?
• Foydani tahlil etishda qanday usullardan foydalaniladi?
• Sof foydaga qanday omillar ta`sir etadi?
• Asosiy faoliyatdan ko`rilgan foydaga qanday omillar ta`sir etadi?
• Daromadlilik va rentabellik ko`rsatkichlarini bir-biri-dan farqlanishini tushuntiring.
• Balans aktivi, xususiy kapital,qarz kapitallarini daro-madlilik koeffitsientlari qanday aniqlanadi?
• Rentabellik turlari, ularni hisoblash tartibi va mazmunini tushintirib bering.
• Sof aktiv daromadlilik, rentabellik koeffitsientlari qanday aniqlanadi?
• Moliyaviy natijalarni kompleks tahlil etishdan maqsad va vazifalar nimalardan iborat?
• Foyda qanday shakllarga ega? Foydani ta?lil etishda ?anday usullardan foydalaniladi?
• Sof foydaga qanday omillar ta`sir etadi?
• Rentabellik turlari, ularni hisoblash tartibi va mazmunini tushintirib bering.
• Sof aktiv daromadlilik, rentabellik koeffitsientlari anday ani?lanadi?