Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Mahsulotning  yo‘qligi  natijasidagi  yo‘qotishlarni  ishlab  chiqaruvchi 
omborda  mahsulotni  yo‘qotish  tufayli  birjadan  vujudga  kelgan  talabni 
qanoatlantirish mumkin bo‘lmagan holda ko‘rsa bo‘ladi: 
a)  buyurtmani  bajarilmasligi  (buyurilgan  tovarni  to‘xtab  qolishi) 
munosabati  bilan  xarajatlar  –  mavjud  tovar  -  moddiy  zahiralar  hisobiga 
bajarishni  iloji  bo‘lmagan  buyurtma  tovarlarini  harajatlarini  va  jo‘natilishiga 
qo‘shimcha xarajatlar; 
b)  yo‘qotilgan  sotuvlar  qiymati,  bunda  buyurtmachi  o‘z  buyurtmasini 
boshqa  ishlab  chiqaruvchiga  topshiradi.  Bu  holda  xarajatlar  ko‘zda  tutilgan 
xarajatlardan foydani yo‘qotilishi sifatida belgilaniladi; 
v)  buyurtmachini  yo‘qotish  munosabati bilan xarajatlar – zahiralarning 
yo‘qligi  nafaqat  u  yoki  bu  savdo  bitimini  yo‘qotish  bilan,  balki  buyurtmachi 
muntazam  ravishda  ta’minotining  boshqa  manbaalari  qidirilishini  boshlashi  bilan 
tugagan  holda  (bunday  harajatlar  buyurtmachining  firma  bilan  barcha  bo‘lajak 
bitimlarni  amalga  oshirishdan  aldanishi  mumkin  bo‘lgan  umumiy  tushum 
ko‘rsatkichlarida o‘lchanadi). 
Buyurtmachi  buyurtmani  bajarilishini  kutadi.  Sotishlar  yo‘qotilmagan,  balki 
orqaga  surilgan.  Ammo  buyurtmani  taqsimlanishining  oddiy  kanallari  orqali 
bajarilishining  iloji  bo‘lsa,  buyurtmalarni  rasmiylashtirish,  sotish  va  omborxona 
sarflariga qo‘shimcha xarajatlarni yaratishi mumkin. Bu xarajatlarni belgilash ikkita 
turi  “firmaning  muqobil  kursini  qabul  qilish  natijasidagi  vaqtincha  xarajatlar”  ga 
kiradi.  Xarajatlarning  uchinchi  turini  hisoblash  qiyin,  chunki  gipotetik 
buyurtmachilar  har  xildirlar  va  tegishli  xarajatlar    –    ham  har  xil.  Ammo  firma 
uchun  xarajatlar  ushbu  turishining  bahosi  haqiqatda mavjud bo‘lagidan xarajatlar 
summasiga  yaqinroq  bo‘lishi  muhimdir.  Shuni  nazarda  tutish  kerakki,  zahiralar