|
Umumiy xarajatlar, ba’zida yalpi xarajatlar ham deb ataladilar, doimiy va
o‘zgaruvchan harajatlarning summasi sifatida belgilanadilar.
O‘rtacha xarajatlar moddiy oqimning bir birligiga to‘g‘ri keluvchi tegishli
xarajatlarning miqdori sifatida belgilanadi.
Chegaraviy xarajatlar eng katta yo‘l qo‘yiladigan xarajatlar sifatida emas,
balki bitta birlikka moddiy oqimni ko‘payishi oqibatida vujudga keluvchi tegishli
doimiy o‘zgaruvchan, umumiy va o‘rta xarajatlarning o‘sishi sifatida belgilaniladi.
Agar xarajatlarning ko‘rsatilgan turlarini moddiy oqim intensivligiga bog‘liqligi
grafigi qurilsa, doirasida xarajatlarning ko‘rsatilgan turi bu grafik uchun hosil
qilingan vaqtda sifatida belgilanadi. Amalda moddiy oqimning ko‘rib
chiqilayotgan birligini ishlab chiqarish boshlangunga qadar va uni ishlab chiqarish
tugallanganidan keyingi tegishli xarajatlari xaqqidagi raqamli axborotlarga ega
bo‘lgan holda chegaraviy xarajatlarni belgilash mumkin.
Firma daromadlarini tahlil qilishda ularning quyidagi turli tumanligi ajratiladi.
firmaning yalpi daromadi (tushumi) chiqaruvchi moddiy oqimning
barcha hajmini sotishdan olingan daromadning umumiy miqdori
sifatida belgilanadi;
firmaning o‘rtacha yalpi daromadi – chiquvchi moddiy oqimni
tashkil qiluvchi har bir birlikni sotishdan daromadning o‘rtacha
miqdori sifatida belgilanadi;
firmaning chegaraviy daromadi, eng katta ehtimol bo‘lgan
daromadi sifatida emas, balki uning yalpi daromadining chiquvchi
moddiy oqimi yana bitta birligini sotishdan kelib chiqqan o‘sishi
sifatida belgilanadi. Chegaraviy xarajatlar hisoblanganligiga o‘xshab
hisoblab chiqiladi.
Tizim ishining samaradorligini baholash daromadlar va xarajatlarni
taqqoslash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunda manba yondashish
qo‘llaniladi.
Birinchi holda samaradorlik o‘rtacha holda vaqtning ba’zi bir oralig‘i
uchun yalpi daromadlar va xarajatlarni taqqoslash yo‘li bilan belgilanadi, bu
ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasida qabul qilingan o‘rtachalarning dinamikasi
usuliga mos keladi.
142
Ikkinchi holda samardorlik bozor va ishlab chiqarish o‘tkazish tizimining
ushbu joriy holati uchun daromadlar va xarajatlar taqsimlash yo‘li bilan
belgilanadi.
Agar moddiy oqimlarning ushbu miqdorida logistik tizimni kiritish
natijasida olingan qo‘shimcha yalpi daromadning miqdori bu tizimni yaratish va
kiritishga xarajatlardan oshib ketsa, unda ishni davom ettirish kerak. Moddiy oqim
hajmlarining ko‘rinishini o‘zgartirib turib va bunda erishilgan samaradorlikning
miqdorini hisoblab, uning samaradorlik nuqtai nazaridan muvoffiq hajmini
belgilash mumkin. Bunda firma umuman ishlashga qodir deb hisoblanadi.
Agar moddiy oqimning ushbu xajmi uchun doimiy xarajatlar to‘liqligicha
qoplanishi, o‘zgaruvchan harajatlarni esa qisman qoplanishi aniqlansa, unda firma
bozorda qolishi mumkin, logistik faoliyatda esa daromadlarni xarajatlar ustidan
oshib ketishiga erishish maqsadida daromadlarni ko‘payishi va xarajatlarning
o‘zgaruvchan qismini kamaytirish uchun firma ishini qanday tartibda qayta tashkil
qilish va yaxshilash kerak (masalan, moddiy oqimlarning yo‘qotishlari va
hajmlarini o‘zgartirish) degan savolga javob berish zarur.
Nihoyat, logistik tahlil firmaning daromadlari xarajatlarining doimiy qismidan
pastligini ko‘rsatsa, bunda moddiy oqimlarning yo‘nalishlari va hajmlaridan qat’iy
nazar, bunday firmaning aoliyati istiqbollariga ega bo‘lmaydi va u bozordan
ketishi kerak.
Ammo o‘rtacha daromadlar va xarajatlarni taqqoslash usuli o‘rtacha holda
faqat vaqtincha kuzatilayotgan oralig‘i uchun to‘g‘ri xulosalarga olib keladi.
Shuning uchun bu usul daromadlar va xarajatlarning chegaraviy miqdorlarini
taqqoslash bilan to‘ldiriladi. Moddiy oqimlar hollarining muvoffiq miqdori va
shunga ko‘ra, firma ishlab chiqarish – o‘tkazilish faoliyatining eng yaxshi tashkil
qilinishi shunday tashkil qilinishidan iborat bo‘ladiki, unda chegaraviy va o‘rtacha
yalpi xarajatlar mos keladi.
U yoki bu tizim (resurs) uchun har bir ishlab chiqarish – o‘tkazish tizimida
o‘zining iste’mol miqdori mavjud bo‘ladi, uni dinamik o‘zgarayotgan sharoitlarda
operativ ravishda topish zarur.
Eng ko‘p xarajatlar talab qiluvchi logistik operatsiyalarni aks ettiruvchi
xarajatlarni ba’zi bir turlarni batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
Xaridlar bo‘yicha, zahiralarni ushlab turish bo‘yicha mahsulotning yo‘qligi
natijasidagi, tijorat harajatlari zahiralarini muvofiqlashtirishning mezoni bo‘lib
xizmat qiladilar.
Xaridlar bo‘yicha xarajatlar o‘z tarkibiga buyurtmalarni rasmiylashtirish
bo‘yicha xarajatlarni; yetkazib berishlar haqidagi shartnomani rasmiylashtirish
bo‘yicha va yetkazib beruvchilar bilan kommunikatsiyalar xarajatlari; agar
transportda tashish qiymati olingan tovarning qiymatiga kiritilmagan bo‘lsa
transport xarajatlarini; omborga joylashtirish va olingan buyurtma bo‘yicha
xarajatlarni kiritadi. Ularni ba’zi birlari buyurtmadan qayd etiladi va uning hajmiga
143
bog‘liq bo‘lmaydi, boshqalari esa – masalan transport va omborxona xarajatlari –
buyurtma miqdoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
