Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

22-chizma. Korxona axborot bilan ta’minlanganligining samarali tuzilishi 
 
Xomashyo  va  materiallar  bozorini  tadqiq  qilish  ayni  vaqtda  tadqiq 
qilinayotgan bozorlar turini aniqlashni ham talab qiladi. Ularni quyidagi guruhlarga 
bo‘lish mumkin: 
-  bevosita bozorlar (xomashyo va materiallar bozorini ta’minlovchilar);  
Axborotni saqlash 
 
Boshqaruvchi bo’lim 
muammoning qo’yilishi 
 
Axborotga talabning tahlili 
 
Axborot tarqatuvchilarni qidirish 
 
Axborotga ega bo’lish 
 
Axborotni qayta ishlash 
 
Axborotni  
uzatish 

---

 
99 
-  o‘rinbosar tovarlar bozori (to‘la yoki qisman o‘rinbosuvchi tovarlar);  
-   bilvosita bozorlar (yetkazib beruvchilar tomonidan qo‘llanadigan bozor); 
-  yangi bozor. 
Bu  axborotlar  talab,  taklif  va  bozor  balansi  haqida  bo‘lib,  quyidagi 
savollarga javob berishi kerak: 
-  tadqiq qilinayotgan bozorning tuzilishi qanday? 
-  tadqiq qilinayotgan bozor qanday tuzilishga ega yoki u talab va taklifni qanday 
muvozanatlaydi? 
-  bozor tuzilishi qanday yo‘llar bilan rivojlantirilishi mumkin? 
Bu savollarni chuqurroq o‘rganish và ularga to‘la qonli javob berish uchun, 
ko‘p hollarda axborotlar quyidagi 3 yo‘nalishda beriladi:  
-  bozorni zamonaviy tahlili; 
-  bozor kon’yunkturasining o‘zgarishi dinamikasi; 
-  bozor o‘zgarishlari haqidagi bashoratlar. 
Bozor tadqiqotlarini o‘tkazishda iste’molchilar muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bozor  tadqiqoti  bir  firma  ichida  ham  o‘tkazilishi  mumkin.  Shuni  e’tiborga  olish 
kerakki,  bozor  tadqiqotlaridagi  juda  muhim,  qimmatbaho  axborotlar  aynan  bir 
zavod yoki firmaning ichki faoliyatini nazorat qilishdan olinadi.  
Bozordagi  homashyo  hamda  komplekt  materiallarga  bo‘lgan  talabni 
o‘rganish,  yangi  tovar  ustida  ish  olib  borish  bilan  birgalikda  o‘tkaziladi. 
Materiallar  miqdori,  ularni  yetkazib  berish,  materiallar  kelib  tushishining 
davomiyligi korxonaning biznes rejalaridan kelib chiqadi.  
Bozorni o‘rganib va aniq bir yetkazib beruvchilarga to‘xtalgan holda savdo 
bo‘limi  korxona  talab  qilayotgan  ma’lum  bir  mahsulotlarni  ajratib  olishi  kerak. 
Talabni aniqlashtirishda zahiralarni iste’mol qilishni boshqarish strategiyasi muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Talabni  o‘rganish  avvalambor,  tovar  va  xizmatlar  sifatiga, 
miqdoriga  ikki  xil  usul  bilan  ta’sir  qiladi: birinchisi, talabni buyurtmalar bo‘yicha 
o‘rganish  va  talabni  rejali,  harajatlar  asosida  o‘rganish;  -  ikkinchisi,  agar  talabni 
buyurtma  asosida  o‘rganishning  iloji  bo‘lmasa,  u  holda  talabni  harajatlar  orqali 
aniqlash usuli qo‘llaniladi. 
G‘arb mamlakatlarida firma tomonidan egalik qilingan tovarlar, ularning turi 
va  sotib  olish  usullari  bilan  turkumlanadi.  Bu xilma  - xillikdan ma’naviy ravishda 
quyidagi  tovarlar  turi  ajratiladi:  xomashyo  va  asosiy  materiallar;  yoqilg‘i; 
komplektlovchilar va asbob - uskunalar. 
Materiallarni  yetkazib  berish  usullari  xilma  -  xildir.  Uzoq  muddat  saqlash 
talab  qilinmaydigan  tovarlar,  iste’mol  qilinishga  juda  oz  muddat  qolganida  sotib 
olinadi.  Bir  marta  yoki  doimiy  iste’mol  qilinadigan  materiallar  yetkazib  berish 
shartnomasida  ko‘rsatilgan  muddatda  sotib  olinadi.  Bu  usullar  natijasida  firma 
zahirasidagi  materiallar  kamayadi.  Harajatlarni  kamaytirish maqsadida ma’lum bir 
tovar  turlari  kichik  guruhlarga  jamlash  turlari  kichik  guruhlarga  jamlash  shu 
maqsadlarda  barcha  firmalar  komp’yuterlarning  internetga  ulangan    aloqalaridan 
foydalana boshlashlari kerak. 

---

 
100 
Egalik  qilinayotgan  tovarlarning  narxi  -  sotish  siyosatida  eng  muhim 
element hisoblanadi. Savdo narxining tahlilida hisob-kitoblarning bir necha usullari 
qo‘llaniladi:  
-  kalkulyatsiyaning  oddiy  usuli  (umumiy  harajatlar  ko‘rsatkichi  ishlab  chiqarish 
ko‘rsatkichiga bo‘linadi); 
-  ekvivalent  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  hisob-kitob  (harajatlar,  alohida  bo‘limlar 
bo‘yicha taqsimlanadi va  o‘rtachasi olinadi); 
-  doimiy  hisob-kitoblar  (BTA  boshqarish  tizimini  avtomatlashtirish  bazasidagi 
har bir operatsiyada yuzaga keladigan harajatlarning aniq hisob-kitobi). 
Narxlar  tahlili  qo‘shimcha  ish  va  xizmatlarni  ham  hisobga  oladi.  Masalan, 
maslahatlar  berish,  hujjatlashtirishga  tayyorgarlik,  qadoqlash,  bojxona  bojlari, 
yetkazib  berish  va  boshqalar.  Bunday  holatlarda  narxlar  tahlilining  quyidagi 
usullari qo‘llaniladi: 
-  hamma  bosqichdagi  narxlar  tahlili  -  mahsulotning  paydo  bo‘lishidan  to 
iste’molchiga  yetib  borishiga  qadar  bo‘lgan  vaqt  (ishlab  chiqarish  harajatlarini 
hisobga olgan holda tovarning sof (netto) narxi belgilanadi); 
 
- ish va xizmatlarning umumiy qiymatini hisobga olgandagi narx tahlili (bu erda 
nazorat,  saqlash  va  moliyalashtirishga  ketgan qo‘shimcha harajatlar ham hisobga 
olinadi); 
 
- tovarning foydaliligiga asoslanib belgilangan narx tahlili; 
 
- o‘xshash tovarlar narx ko‘tarilishining yo‘nalishi tahlili; 
     - yangi mahsulotga nisbatan narx tahlili;  
 
- vaqt oralig‘idagi narx tahlili; 
 
- tovarning  bir-biriga ketgan harajatlar bo‘yicha narx tahlili; 
 
- sirg‘aluvchi narxlar yordamidagi tahlil.  
  Odatda xaridor tovar narxlarning hammasini bilishi shart emas, buning uchun 
xaridor  va  sotuvchi  o‘zaro  harajatlar  haqida  axborot  almashsalar  yetarli.  Bular 
ichiga yetkazib berish haqidagi qisqa muddatli shartnomalar ham kiradi. 
Transport  harajatlari  moddiy-texnika  ta’minoti  organlarining  ham  nazorati 
ostida  bo‘ladi.  Bunda  faqat  masofaning  uzoqligi  emas,  balki  transport  turi, 
yetkazib  berish  tezligi,  tovarlarning  qadoqlanishi,  tushirish  usullari ham e’tiborga 
olinadi.  Transport  harajatlarining  asosiy  qismini  materiallarni  saqlash  uchun 
ketadigan harajatlar tashkil qiladi. 
Turli  firmalardagi  ta’minot  xizmatining  asosiy  vazifasi  firmalarga  yetkazib 
beruvchilarni  tanlash  hisoblanadi.  Bu  tanlov  hozirgi  kunda  asosan  2  ta  usulda 
o‘tkaziladi. Birinchi usul bo‘lishi mumkin bo‘lgan variantlar va takliflarning tahlili, 
oldi - sotdi uchun javob beruvchi savdo agenti tomonidan amalga oshiriladi. Eng 
arzon  narxlardan  kelib  chiqqan  holda  yetkazib  beruvchini  tanlash,  buyurtma 
berish,  buyurtma  bajarilishini  nazorat  qilish  va  vujudga  kelishi  mumkin  bo‘lgan 
muammolarni  hal  qilish  savdo  agenti  zimmasiga  yuklatilgandir.  Hamma 
muammolar  zamonaviy  aloqa  vositalari  yordamida  hal  qilinadi.  Ikkinchi  usul, 
shikoyatlar  hamda  yetkazib  berishga  bo‘lgan  talab  hamkasblar  tomonidan  

---

 
101 
umumiy hal qilinishini nazarda tutadi. Tahlil har bir bo‘limda bir xilda o‘tkaziladi. 
Bu  savdo  -  sotiq  bo‘limida  ham,  tovar  sifatini  nazorat  qilish  bo‘limida  ham 
o‘tkaziladi. Uchinchi usul ham mavjud bo‘lib, bunda yangi, yaxshi o‘rganilmagan 
bozorni  korxona  tomonidan  ta’minotining  qondirilishidir.  Bu  asosan  yangi 
tovarlarga talabning paydo bo‘lishi bilan yuzaga keladi. 
     
1980  -  yillarda  korxona  faoliyatining  rejali  boshlanishi  yaxshi  shakllangan 
korxona  faoliyatini  rejalashtirishda    bir  qator  omillar  hisobga  olinadi,  xususan: 
inflyatsiya  tezligi;  bir  qator  mamlakatlarda  valyuta  devalvatsiyalanishi,  narx 
o‘sishiga 
ta’sir 
qiluvchi 
omil; 
yetkazib 
berish 
bozorida 
kapital 
konsentratsiyasining  o‘sishi;  ishlab  chiqarishning  texnologiya  tomonidan 
rivojlanishi;  yangi  materiallarning  paydo  bo‘lishi  va  boshqalar.  Ko‘pgina 
firmaning  boshqaruv  xodimlari  shuni  tushunib  etishdiki,  yetkazib  berish  bozori 
bilan  bo‘ladigan  aloqalarning  rejalashtirilishi,  oldi-sotdi  bozorini  tahlil  qilish  va 
rejalashtirish kabi juda muhimdir. 
G‘arb  mamlakatlarida tovar va komplekt mahsulotlar yetkazilishining sifatli 
bo‘lishi,  firmalar  ta’minot  bo‘limining  asosiy  muammolaridandir.  Shuni  aytib 
o‘tish kerakki, yetarli darajada raqobatchilarning mavjud bo‘lishiga qaramay, sifat 
muammosi  dolzarb  muammolardan biri hisoblanadi. Ko‘pgina G‘arbiy Yevropa, 
Amerika,  Yaponiyadagi  kompaniyalar  o‘rtasida  kuchli  raqobat  bormoqda.  Bu 
raqobatda  asosiy  e’tibor  yetkazib  berish  manbalariga  qaratiladi.  «ITT  Kennon 
Nort  Amerika»  bu usulda juda malakali hisob kompaniyasini boshqarish tizimida 
«yetkazib  beruvchilarni  tanlab  olish  guruhi»  deb  nomlangan  bo‘lim  mavjud 
bo‘lib,  bu  bo‘limga  material  texnik  ta’minot  bo‘limlari,  moliyaviy  xizmat,  ishlab 
chiqarish  bo‘limi  xodimlari  a’zodirlar.  Guruh  korxona  tomonidan  qo‘yilgan 
barcha  talablarga  to‘laqonli  javob  beruvchi  ishchilarni,  yetkazib  beruvchilik 
vazifasiga qabul qiladi. Yetkazib beruvchining imkoniyatlarini o‘rganishda asosan 
quyidagilar e’tiborga olinadi: 
 
-  talab  darajasidagi  tovarlarni  ishlab  chiqarishda  asbob  -  uskunalarning  
mavjudligi;  
 
-  kerakli  anjomlar  bilan  dasturda  ko‘rsatilganligi  bo‘yicha  tovar  sifatini 
tekshirishga  sharoitning mavjudligi; 
 
-  chiqayotgan  xomashyo  va  materiallarni  nazorat  qilish,  attestatsiyadan 
o‘tkazish; 
 
-  ishchilarning  nazorat  qilinishini  aniqlovchi  hujjatlar  hamda  qo‘llanmalarning 
mavjudligi;  
 
- ishlab chiqarishni to‘laligicha nazorat qiluvchi hujjatlarning mavjudligi. 
G‘arbiy  Yevropa  kompaniyalarining  ta’minot  bo‘limi  oldida  turgan 
vazifalardan    yana  biri  yetkazib  beruvchi  resurslar  hamda  iste’molchi  talabining 
muvozanatini aniqlashdir. 
    
Misol  tariqasida  «Eripson  informeyshn  sistems»  deb  nomlanuvchi  shved 
kompaniyasining  faoliyatini  ko‘rib  chiqish  mumkin.  Bu  kompaniya  o‘zinig 
ta’minot  tizimini  ishlab  chiqargan.  Bu    tizimga  ko‘ra,  savdo markazi yangi tovar 

---

 
102 
ishlab  chiqarish  bilan  bog‘lanadi.  Bunda  firma  bo‘lajak  iste’molchilar  talabini 
qondiruvchi  yetkazib  beruvchilarni  tanlaydi  va  ularni  yangi  tovar  ishlab 
chiqarishda qatnashishga undaydi. 
Shvetsiyadagi  «Saab  -  Skakia»  kompaniyasining  ta’minot  bo‘limi 
vazifasiga  quyidagilar  kiradi:  talablarni  qondirishning  texnik  usullarini  topish; 
texnologiyalarni  qayta  ishlashda  aniq  o‘zgarishlarni  yaratish;  korxonani  test 
o‘tkazuvchi laboratoriyalar bilan ta’minlash. 
Yuqoridagilardan  xulosa  qilib,  korxona  ta’minot  bo‘limining  yangi 
vazifalarini  ko‘rsatish  mumkin.  Ular:    korxona  ichki  faoliyat  tahlili;    dizayni; 
o‘xshashini  ishlab  chiqarish;  tovar  ishlab  chiqarishga  ta’sir  qiluvchi  ichki  va 
tashqi omillarni hisobga olishdan iborat.