Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

qiymatining,  qo‘ldan  chiqarilgan  savdo  bitimlari  va  amalga  oshirilmagan 
buyurtmalar  narxidan  kattaroqdir.  Unga  ham  mahsulot  ishlab  chiqarishiga 
vaqt  yo‘qotilishi,  ham  ish  vaqtini  yo‘qotilishi  va  ehtimol,  murakkab  texnologik 

---

 
144 
jarayonlar  o‘rtasida  o‘tishlar  uchun  ishlab  chiqarishdagi  qimmatbaho  tanaffuslar 
tufayli vaqtni yo‘qotilishi kiradilar. 
Transport  xarajatlari.  Tashishga  xarajatlar  uni  tashish  qiluvchi  elementar 
logistik  operatsiyalarga  birga  tashkil  qiluvchi  xarajatlarni  o‘z  ichiga oladi, buning 
ustiga  bu  xarajatlarning  ancha  katta  qismi,  qoidaga  ko‘ra,  bevosita  tashkil 
jarayoniga to‘g‘ri keladi. 
Eng 
umumiy 
ko‘rinishda  1t.  Yukni  tashishga  xarajatlar  aralash 
(kombinatsiyalangan) variantda quyidagi formula bo‘yicha belgilanishi mumkin: 
 
C
n
 =C
n.m 
x 
C
b.m
*1
b.m.
+ΣS
 n.p
+C
n.r
*1
m.p
, 
 
C
n
 =C
n.m 
x 
nm + 
C
b.m
 
x 
1
b.m.
+ΣS
 n.p
+C
n.k + 
C
d b 
x 
1
m.g
 
 
bu  yerda 
C
n.m    –    yukni  transportning  yordamchi  turi  bilan  magistralga 
yetkazib berishda 1 
t.km 
ning to‘liq tannarxi; 
C
b.m  –  yukni magistral transport bilan olib chiqishdagi xuddi shu narsa; 
ΣS
  n.p  –  1  t.  Yukni  butun  keyingi  yo‘lda  ortib-tushurishga  foydalanish 
xarajatlari; 
C
n.k    –    transportning  magistral  turidagi  1  t.  Yukka  tegishli  bo‘lgan 
boshlang‘ich va yakuniy operatsiyalar bo‘yicha foydalanish xarajatlari; 
C
d b – transport magistral xarajatlari teng 1 t.km; 
1
m.p
  1
b.m.
  – 
tegishli  ravshda  magistral  transport  bilan  olib  borish  va  olib 
chiqarishning uzoqligi; 
1
 m.g.  –  magistral transport bilan tanishning uzoqligi. 
O‘z  navbatida,  tashishga  barcha  xarajatlarni  tashishning  masofasi 
(xarajatlarni  vaqti)  ga  bog‘liq  o‘zgaruvchanlar  va  masofaga  bog‘liq  bo‘lmagan 
doimiylarga bo‘lish mumkin. 
O‘zgaruvchan  xarajatlarlarga  quyidagilar  kiradi:  Transport  operatsiyalariga 
yonilg‘i, moylash materiallari, harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko‘rsatish va 
joriy  ta’minlash  (shu  jumladan  extiyot  qismlar  va  materiallar)ga  xarakatlar; 
haydovchilar  (tashishni bevosita bajaruvchi xodimlar)ga ish haqi; harakatlanuvchi 
tarkibning yo‘lda yurish yuzasidagi amortizasiya. 
Doimiy  xarajatlarga  foyda  quyidagilar  kiradilar:  transportning  har  xil 
turlarining  ishlab  chiqarish  –  texnik  bazasi  va  infratuzilmasini  ushlab  turishga 

---

 
145 
xarajatlar (ijara to‘lovchi); boshqaruv xodimlari mehnatga haq to‘lashga xarajatlar; 
ustama va boshqa xarajatlar. 
Shuning  bilan  bir  vaqtda  doimiy  va  o‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasida qat’iy 
chegara  yo‘q,  va  transportning  har  bir  turi  uchun  o‘ziga  xoslik  bor.  Xalqaro 
(aralash,  kombinatsiyali,  intermodelli  va  boshqa)  tashishlarga  xarajatlarni 
baholashning miqdori va usullarida muhim xususiyatlar mavjud. Masalan yuklarni 
xalqaro  tashishga  logistik  tashish  qiluvchi  xarajatlar  o‘z  ichiga  mahsulotni  ortib 
jo‘natishga  tayyorlash  (sifati,  miqdori,  markalanishi,  idishga  joylanishini 
tekshirish); mamlakat ichidagi tushirish; yuklarni chegaradan  o‘tish joylari, portlar 
yoki  xorijga  qatnovchi  transport  vositalargacha  tashish  yuklarni  transport 
vositalari  (avtomobil,  kema,  vagonlarga,  shu  jumladan  chegaradan  o‘tish 
shaxobchalarda)  ortish;  xalqaro  transport  bilan  tashish;  sug‘urtalash  va 
bojxonada  dikloratsiyalar  uchun  haq  to‘lash;  yukni  belgilangan  manzilda 
tushurishga,  bojxona  bojlari,  soliqlarni  va  to‘lovlarni  to‘lash;  yukni  oluvchining 
omboriga yetkazib berish bo‘yicha xaq to‘lash va boshqa ko‘rsatkichlarni oladi. 
Transportda  tashishdagi  ayrim  logistik  xarajatlar  yetkazib  berishlar  zanjirida 
logistik  tizimining  belgilangan  bo‘g‘ini  bo‘yicha  guruhlarga  yoki  tabaqalarga 
ajratishi  mumkin.  Masalan,  agar  bojxona  bunday  bo‘g‘in  bo‘lsa,  unda  uning 
uchrashuv bojxona kodeksida belgilangan xarajatlarga ajratilishi mumkin: bojxona 
boji;  qo‘shimcha  qiymat  solig‘i,  aksizlar;  bojxona  idoralari  tomonidan  litsenziya 
berilganligi  uchun  yig‘imlar;  yukni  bojxonada  rasmiylashtirilganligi  uchun 
yig‘imlar;  tovarni  saqlash  uchun  bojxona  yig‘imlari;  axborot  va  konsalting 
xizmatlari uchun to‘lovlar va boshqa moddalarda. 
Transport  xarajatlari  logistik  vositachilar:  transport  va  transportdan 
foydalanish  firmalari,  multimodelli  tashish  operatorlari,  agentlar,  brokerlar  va 
boshqalar xizmatlariga tariflarni belgilash uchun baza bo‘ladilar.