Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Atmosfyera havosi ifloslanishining ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. Insonning iflos havoda nafas olishi ko’pgina ko’ngilsiz oqibatlarga olib keladi, ba’zan bu hol o’lim bilan tugaydi.

Atmosfyera havosi tarkibida qo’rg’oshin, margimush, mis va boshqa og’ir metallarning qattiq birikmalari, oltingugurt gazi, uglyerod oksidi, ftor birikmasi, ozot oksidi, ammiak, uglevodorodlar, boshqa gazsimon va suyuq moddalar miqdori REM darajasidan oshib ketsa bunday havo tirik organizmga katta ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, oltingugurt ikki oksidi va uning boshqa birikmalari har m³ havoda 0,85 mg dan ziyod bo’lganda ko’zning shilliq pardasini va nafas olish yo’lini yallig’lantiradi; oltingugurt gazi REM 0,05 mg dan oshganda organizmning og’ir bronxit, gastrit, laringit bilan og’rishiga olib keladi, nafas olish yo’lida ilgaridan mavjud bo’lgan kasalliklarni qo’zg’aydi, bosh miyaning ba’zi funktsiyalarini o’zgartiradi, gipoglikemiya va gipovitaminozlar paydo bo’la boshlaydi, bolalarning o’sishida orqada qolish yuz byeradi, o’pkada yangi elementlarning vujudga kelishi kuzatiladi.

Uglyerod oksidining REM 0,5 mg dan ortishi gemoglobin harakatini kuchaytiradi, to’qimalarda kislorodning etishmasligiga olib keladi, asab va yurak-qon tomirlari tizimlarining betartib harakatini keltirib chiqaradi, atesklyerozning kelib chiqishiga sababchi bo’ladi. Bosh aylanish, bosh og’riq, kuchli yallig’lanish, yurakning kuchli urishi, uyquning buzilishi kuzatiladi.

Ftor, ftorli vodorod birikmalari miqdori REM 0,005 mg dan ziyod bo’lsa, tyeri va ko’zning shilliq pardasi keskin yallig’lanadi, burundan qon keladi, tumov, yo’talish, atyerosklyeroz kuchayadi. Azot ikki oksidi miqdori REM 0,06 dan ortsa organizmda o’pka va nafas yo’llarini kuchli yallig’laydi, ularda shamollashning vujudga kelishiga ko’maklashadi, qon bosimi kamayadi.

Qo’rg’oshin va uning birikmalari REM 0,0017 mg dan ortganda to’planish xususiyatiga ega bo’ladi (organizmda zaharli moddalarning yig’ilishi), qonning tarkibini o’zgartiradi va miya suyagiga ta’sir ko’rsatadi, muskullarning kuchsizlanishini oshiradi, asab tizimini buzadi, bosh miyaning shamollashi, buyrak va jigarning zararlanishi kuzatiladi. Bolalar uchun xavfli, jismoniy o’sishi sekinlashadi. Tabiiy qo’rg’oshin ta’sirida organizmda modda almashuvi buziladi, bolalarning aqliy jihatdan orqada qolishi va miyaning xronik kasallanishi sodir bo’ladi. Atmosfyera havosining ifloslanishi nafaqat inson salomatligi, shuningdek, chorva mollarining kasallanishiga faol ta’sir etadi. Tursunzoda shahridagi alyuminiy korxonasining 80-yillar va 90-yillarning boshida O’zbekistondagi Ñariosiyo, Uzun tumanlarining havosini kuchli tarzda ifloslagan davrida ko’plab chorva mollarining, kasallanishi, joylarda o’limiga ham olib keldi. Shuningdek madaniy ekinzorlarning qurishi, daraxtzorlarning zarar ko’rishi sodir bo’ldi. Ayniqsa, Ñariosiyo tumanidagi bog’lar ftoridli vodorod gazining ta’sirida jiddiy zarar ko’rdi, dovrug’i doston bo’lgan Dashnobod anorlari, uzum, o’rik, poliz ekinzorlari tutzorlar quridi yoki mevalar pishsa ham o’z joyida qorayib qolavyerdi.

Toshkent viloyatida 50-yilarda juda ham sifatli va shirasi yuqori bo’lgan xilma-xil qovun-torvuzlar etishtirilgan, 60-70-yillardayoq ularni pishib etilishiga havoni ifloslanishining faol ta’siri tufayli ular butunlay ekilmay qo’yildi. Endilikda bu viloyatda qovun ham torvuz ham ekilmaydi. Xuddi shunday ahvol Farg’ona viloyatida sodir bo’lmoqda. O’zbeksitonada atmosfyera havosining ifloslanishi natijasida uning salbiy iqtisodiy oqibatlari ham etarli darajada yuz byermoqda. Oltingugurt ikki oksidi madaniy o’simliklar uchun zaharli hisoblanadi. Íam havoda sulüfat ishqor hosil qiladi, yomg’irgarchilik vaqtida unga qo’shilib “ishqorli yomg’ir” bo’lib tushadi. Bu hodisa respublika xududida unchalik keng tarqalmagan bo’lsa ham, lekin sanoat shaharlari atrofida “ishqorli yomg’ir” mevali daraxtlarni bahorda barglarini teshib yuboradi, etilib kelayotgan mevalarning sifatini buzadi, ya’ni turli xil bo’rtmalar vujudga keladi. Ba’zan mevali daraxtlarning barglari umuman qurib qoladi va buning oqibatida daraxtzorlarning me’yorida o’sishi uchun qulay ekologik sharoitlar buziladi. Öement ishlab chiqaradigan korxonalarning atrof muhitga ta’siri ham asosan madaniy o’simliklarning me’yorida o’sishiga salbiy ta’sir etishi tufayli kutilgan hosilni olishga to’sqinlik qiladi, chunki changni to’xtovsiz yog’ilib turishi sababli o’simlik barglari tsement bilan qoplanib uning fiziologik rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yo’qoladi.

14-jadval

Atmosfyera havosida mavjud bo’lgan ayrim moddalarning ruhsat etilgan kontsentratsiyasi (REK)

Moddalar	REK, xar mg da m^-3
	Bir marta eng ko’p	O’rtacha sutkalik
Azot qo’sh oksidi	0,085	0,085
Azot ishqori	0,4	0,4
Ammiak	0,2	0,2
Atseton	0,35	0,35
Benzol	1,5	0,8
Geksaxlortsiklogeksan	0,03	0,03
Kaprolaktam (bug’lar, ayerozol)	0,06	0,06
Karbofos	0,2	0,2
Metafos	0,008	-
Mishyak	-	0,003
Simob metalli	0,15	0,05
Qo’rg’oshin	-	0,0007
Oltingugurt qo’sh oksidi	0,008	0,008
Oltingugurt vodorodi	0,03	0,005
Uglyerod oksidi	3	1
Fenol	0,01	0,01
Formaldegid	0,035	0,012
Ftoridlar	0,02	0,005
Xlor	0,1	0,03
Xlorofos	0,04	0,02