Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

O’zbekistonda atmosfyera havosi ifloslanishining hozirgi ahvoli. O’zbekistonda moddiy ishlab chiqarishning keng miqyoslarda rivojlanishi Chirchiq, Ohangaron, Farg’ona vodiysida, Qizilqum past tog’lari etaklarida, Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon vohalarida bir necha sanoat va transport tugunlari, shaharlarni tarkib topishiga olib keldi. Sanoat ishlab chiqarishining beqiyos darajada taraqqiy qilishi atrof muhitni, xususan atmosfyera havosi ifloslanishiga ta’sir etmoqda. Sanoat shaharlari ko’proq tog’ vodiylarida joylashganligi tufayli havoning o’z-o’zini tozalash xususiyati ancha chegaralangan, ya’ni tog’ vodiy shamollari ifloslangan havoni tog’ etaklari tomon surib ketadi, natijada bu xududlarda joylashgan vohalar va shaharlarda ifloslangan havoning turib qolishi seziladi. Bu borada Chirchiq-Toshkent-Yangiyo’l, Angren- Ohangaron-Olmaliq-Piskent-Buka shaharlari yo’nalishida havo ifloslanishining kuchayishi kuzatiladi. Bu borada Surxondaryo vodiysida havoni Tojikistonning Tursunzoda shahrida qurilgan ulkan alyuminiy korxonasining havoga ko’tarilgan chiqindilarni Uzun, Sariosiyo, Denov tumanlaridagi aholi yashash punktlarida atrof muhitning 80-yillarda kuchli darajada ifloslanishi tog’-vodiy shamollarining roliga juda ham xos misol bo’la oladi.

1-jadval

Organik yoqilg’i yoqilishi natijasida uglyerodning ajralib

chiqishi (eng ko’p miqdorda uglyerodni atmosfyeraga chiqaruvchi

mamlakatlar misolida)

Mamlakatlar	Chiqindilarning umumiy miqdori, mln.. t	Jon boshiga to’g’ri keladigan chiqindi miqdori, t	Milliy mahsulotni AQSh dollariga nisbatan oshishiga to’g’ri keladigan chiqindi miqdori, mln.. dollarga t	1990-1994 yillarda chiqindilarning o’sishi, foiz
AQSh Xitoy Rossiya Yaponiya Gyermaniya Hindiston Buyukbritaniya Ukraina Kanada Italiya Frantsiya Polsha J. Koreya Meksika Janubiy Afrika Qozog’iston Avstraliya Sh. Koreya Yeron	1371 835 455 299 234 222 153 125 116 104 90 89 88 88 85 81 75 67 62 60	5,26 0,71 3,06 2,39 2,89 0,24 2,62 2,43 3,97 1,81 1,56 2,31 1,98 0,96 2,07 4,71 4,19 2,9 1,09 0,39	210 330 590 110 140 - 150 600 200 110 80 460 200 140 680 1250 230 960 270 70	4,4 13,0 -24,1 0,1 -9,9 23,5 -0,3 -43,5 5,3 0,8 -3,2 -4,5 43,7 7,1 9,1 - 4,2 - - 15,8

XX asrning 80-yillarida O’zbekistonda atmosfyera havosiga chiqarilgan chiqindilarning jami miqdori 4,1-4,3 mln.. t. atrofida, shundan 1,3-1,5 mln.. t. statsionar, 2,6-2,9 mln.. t. si harakatdagi manbalar hissasiga to’g’ri kelgan (2-rasm). 1990 yildan e’tiboran havoga chiqarilayotgan chiqindilar yil sayin kamayish yo’nalishiga o’tdi. Bu hol asosan ishlab chiqarishning kamayishi va yoqilg’idan kamroq foydalanish (63%), shuningdek, tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining tadbiq qilinishi (37%) bilan bog’liq. Chet el firmalari bilan qurilgan yangi korxonalar loyihada atrof muhitni iloji boricha kamroq ifloslanishini nazarda tutgan holda amalga oshirilayotganligi tufayli hamda mavjud sanoat korxonalari chet el mutaxassislari ishtirokida va ularning to’g’ridan-to’g’ri yordamlari asosida modyernizatsiya qilinayotganligi sababli atmosfyeraga borgan sari kamroq chiqindi chiqarilayotganligi kuzatilmoqda.

Atmosfyera havosini ifloslantiruvchi ustuvor chiqindilar respublikada asosan uglyerod oksidi (qariyb 50%), oltingugurt ikki oksidi (15%), uchuvchi uglevodorodlar(15%), azot ikki oksidi(9%), qattiq aralashmalar(7%) tashkil qiladi. Umuman olganda mintaqada asosiy ifloslantiruvchi chiqindilar bo’yicha o’rtacha yillik ko’rsatkichlar xavfli ko’rsatkichlardan pastroq. Quyida Toshkent shahrida atmosfyera havosining ifloslanishi tadrijiy ravishda byerilgan (2-­jadval).

Atmosfyera havosining sifat ko’rsatkichlari bo’yicha respublika shaharlar, mutaxassislarining fikricha, uchta guruhga ajratish mumkin: atmosfyera havosining ifloslanishi yuqori darajada bo’lgan shaharlar, bularda bir qator zaharli moddalarning eng yuqori kontsentratsiyasi REMdan 2-5 marta ko’p bo’ladi. Bularga Toshkent, sanoat shaharlari: Olmaliq(formalüdegid bo’yicha REM 6 marta, mis bo’yicha REM 5 marta, margimush va ftor bo’yicha REM 2-4 marta, qo’rg’oshin REM bo’yicha 2 marta ko’p), Angren(chang va azot oksidlari REMdan 3 martadan ko’p), Ohangaron(azot oksidi bo’yicha REMdan 11 marta ko’p, qo’rg’oshin REM bo’yicha 3 marta ko’p), Chirchiq (zaharli gazlar bo’yicha 6-10 marta ko’p, tsement, chang REM bo’yicha 6 marta ko’p, volüfram birikmasi bo’yicha REM bo’yicha 5 marta ko’p, kobalüt birikmasi bo’yicha REM bo’yicha 3 marta ko’p), Bekobod (chang bo’yicha REMdan 28 marta ko’p, benz(a)piren bo’yicha REMdan 17 marta ko’p, vannadiy 5 oksidlari REMdan 5 marta ko’p) va Guliston (minyeral va organik chang bo’yicha REMdan 5-20 marta ko’p); atmosfyera havosi o’rtacha ifloslangan shaharlar guruhi, ularda zaharli gazlarning eng ko’p miqdori REMdan 1-2 marta ko’p bo’ladi, lekin ayrim birikmalarning miqdori bu ko’rsatkichdan yuqori bo’lishi mumkin. Bu guruhga Farg’ona viloyatidagi sanoat shaharlari va tog’lar oralig’idagi boshqa shaharlar kiradi; atmosfyera havosi kam ifloslangan shaharlar guruhi, bu guruhga ko’proq ayrim aholi yashash punktlari (Ïarkent, Boysun, Dehqonobod) xos.

2-rasm. O’zbekistonda atmosfyera havosiga chiqarilgan jami chiqindilar (a) va shundan statsionar manbalar ulushi (b).

2-jadval

Toshkent shahrida atmosfyera havosi ifloslanishining tadrijiy o’zgarishi (o’rtacha sutkalik miqdorning REM ulushida)*

Ifloslantiruvchi chiqindilar	1992 y.	1993 y.	1994 y.	1995 y.	1998 y.	2000 y.	2002 y.
Chang Uglyerod oksidi Azot II oksidi Qo’rg’oshin Benz(a)piren Formalüdegid Ozon	1,0 1,1 1,5 0,5 0,4 5,0 2,0	1,0 0,7 1,3 0,6 0,3 10,5 2,0	1,3 1,0 1,5 0,1 0,3 10,3 2,0	1,3 1,0 1,2 0,02 0,3 8,3 1,3	1,3 1,0 1,2 0,02 0,2 7,3 2,3	1,3 1,0 1,5 2,02 0,16 - 1,3	1,3 0,7 1,7 0,02 0,35 - 1,3

(* O’zR Bosh Gidromed xizmati ma’lumoti bo’yicha)

Barcha og’ir metallarning atrof muhitga havo orqali kelib tushishida qo’rg’oshindan tashqari statsionar manbalar xissasiga to’g’ri keladi. Ularni ulushi barcha chang (84%) va oltingugurt ikki oksidi (87%), uglevodorodlar (42%), azot oksidi (39%), avtotransport barcha uglyerod oksidi (87%), azot oksidi (61%), uglevodorodlar (58%), boshqa chiqindilar bo’yicha 91% ni tashkil qiladi. Umuman olganda chiqindilarni havoga chiqarish bo’yicha avtotransport hissasiga 62%, qolgani sanoat korxonalari hissasiga to’g’ri keladi.

Ñanoat ishlab chiqarishning atmosfyera havosini ifloslantirishda ulushi quyidagicha (% hisobida): yoqilg’i sanoati-40, elektroenyergetika-28, metallurgiya-14, qurilish industriyasi-5, kimyo sanoati-3 ni tashkil qiladi. ¨qilg’i sanoatining havoni ifloslantirishdagi xissasining kattaligi avvalo tabiiy gaz, neft konlarida ma’lum miqdordagi yoqilg’i turlarining yonish uchun sarf etilishi (gaz konlarida mash’allarning mavjudligi), ko’mir konlarida ko’mirning bir qismining chang sifatida osmonga ko’tarilishi, yonishi, neft mahsulotlarining yonishi va boshqa jarayonlar bilan tushuntiriladi.

Respublikada harakatdagi transport turlaridan havoga ko’tarilayotgan chiqindilarni hisobga olish yo’lga qo’yilmagan. Ma’lumotlar yoqilg’i sotiladigan punktlaridan olingan axborotlar asosida hisob-kitob qilish bilan ularda qancha chiqindilarning havoga ko’tarilganligi aniqlanadi. Bu yo’l bilan qilingan hisob-kitob taxminan 10% atrofida xatolikka olib kelishi mumkin.