Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Assimilyatsiya potentsiali – atrof tabiiy muhitning (atmosfyera, suv manbalari, tuproqlar) ma’lum miqyoslarda cheklanmagan uzoq istiqbolda o’zining asosiy xossalarini o’zgartirmay, turli antropogen ta’sirni o’ziga olishi (shu jumladan, zararli aralashmalarni) qobiliyatidir.

Atrof-muhitning assimilyatsiya potentsiali (AMAP) o’ziga xos tabiiy resurs bo’lib, u cheklangan yoki tanqis (kamchil) resurs hisoblanadi.

Ushbu tabiiy resursni miqdoriy baholashning murakkabligi antropogen ta’sir turlari xilma-xilliligiga, shuningdek, bu turdagi ta’sirdan har birining xavfsizlik darajasini aniqlashning qiyinligi bilan bog’liqdir.

AMAPning alohida xususiyatiga ega bo’lgan tabiiy muhit sifatida iqtisodiy ahamiyati tabiat muhofazasi xarajatlarini tejashning printsipial imkoniyati birligida ifodalanadi. Bu tejash AMAPning ijtimoiy foydaliligini yoki qimmatini belgilaydi.

AMAPning mavjudligi chiqarmalarni tozalash bo’yicha xarajatlarni tejashdan tashqari ifloslanishdan keladigan ziyonni (to’g’rirog’i, atrof-muhit asosiy xossalari ifloslanish natijasida salbiy o’zgarishining ziyonini) bartaraf etishga imkon byeradi. Shunday qilib, bartaraf etilgan ziyon – ifloslanishni bartaraf qilish bo’yicha xarajatlarni tejash – xarajat yondashuvi asosida AMAPning iqtisodiy bahosini belgilaydi.

AMAPni baholashning renta usuli yoki kvazirenta baholashi (uning taqchilligiga asoslangan baholash) AMAPni sun’iy takror ishlab chiqarish imkoniyatlariga asoslanadi. Bunda baholash chiqarmalarni (ta’sirni) ekologik normativlargacha kamaytirishning ijtimoiy zarur xarajatlari bilan AMAP baholanadigan konkret hududlar doirasida ekologik normativlarga yerishishning individual xarajatlari o’rtasidagi farqni ifodalaydi. Bu yondashuv AMAPni ham tabiiy resursning ob’ektiv qiymatiga mos kelishi nuqtai nazaridan, ham amaliyotda foydalanish nuqtai nazaridan afzallikka ega.

Renta usuli asosida AMAPni iqtisodiy baholashni amaliyotda amalga oshirishda baholanayotgan rayonda ekologik normativlardan oshib ketishi darajasidan (karralilik, bir necha martalilik) foydalanish mumkin. Shundan keyin olingan ko’rsatkich (koeffitsient) orqali va etalon rayonda (ekologik normativlarga rioya qilinayotgan rayonda) oldindan belgilangan AMAPni iqtisodiy baholashning qiymati orqali AMAPning izlangan iqtisodiy bahosini hisoblash kyerak. Bundan tashqari ushbu yondashuv AMAPni iqtisodiy baholashni ayrim ifloslantiruvchi moddalar uchun ham amalga oshirishni nazarda tutadi. AMAPning umumiy iqtisodiy bahosi ayrim moddalar bo’yicha baholashni jamlash bilan aniqlanadi.

Shunday qilib, ekologiya iqtisodiyoti iqtisodiy mexanizmining, atrof tabiiy muhit muhofazasi sohasidagi bevosita va bozor regulyatorlarining eng muhim vazifasi tashqi xarajatlarni intyernalizatsiyalash hisoblanadi. Bunda asosiy e’tibor ifloslantiruvchi korxona foydasi (manfaati) va u tomonidan ifloslanishning «qurbonlari»ga kompensatsiya to’lashning umumiy nisbatlarini tahlil qilish va undan maqsadga muvofiq xulosalar chiqarish va tavsiyalar ishlab chiqish, ularni ekologiya iqtisodiyoti amaliyotiga joriy etishga qaratiladi.