Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
M = mm*RM. 
 
(9.14)
 

---

 
140 
 
Yuqoridagi formulani o‘zgarishlar ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin: 
 
∆M
t
 = ∆mm
t 
RM
t-1
 + mm
t-1 
∆RM
t
 . 
 
(9.15)
 
 
(9.14)  va  (9.15)  formulalar  pul  massasining  pul  multiplikatori  yoki  zaxiradagi 
pullarning  o‘zgarishi  hisobiga  ko‘payishi  mumkinligini  ko‘rsatadi.  Хususan,  zaxira 
pullarining 
belgilangan  maqsadli  ko‘rsatkichi  o‘zgarmasdan  qolib,  pul 
multiplikatorining  oshishi  pul-kredit  sharoitlarining  bo‘shashganligidan  dalolat 
beradi.
 
Pul  multiplikatori  (mm)  majburiy  zaxira  me’yori  va  umumiy  pul  massasidagi 
naqd pullar salmog‘i qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik katta bo‘ladi.
 
Pul  multiplikatorining  miqdori  vaqt  davomida  doimiy  bo‘lmasiligi,  zaxira 
pullari bilan pul massasi orasidagi bog‘liqliklarni oldindan belgilashda qiyinchiliklar 
tug‘dirishi  mumkin.  Pul  multiplikatorining  o‘zgarishi  uch  turdagi  iqtisodiy 
subyektlarning faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bu iqtisodiy subyektlar: majburiy zaxiralar 
me’yorini  belgilovchi  PKBI;  qancha  ortiqcha  zaxira  pullarini  saqlash  kerakligini 
belgilovchi  tijorat  banklari;  va  inflatsiya,  foiz  stavkalar  va  boshqa  ko‘rsatkichlarga 
asoslanib  qancha  pulni  naqd  ko‘rinishda  va  qancha  pulni  depozit  shaklida  saqlash 
kerakligini belgilovchi bank tizimiga mansub bo‘lmagan aholi. 
Shunday  qilib,  pul  massasining  o‘zgarishiga  zaxira  pullari  va  pul 
multiplikatorining o‘zgarishlari ta’sir qiladigan bo‘lsa, o‘z navbatida: 

 
zaxira  pullariga  –  sof  хorijiy  aktivlar,  davlat  boshqaruv  idoralariga  sof 
talablar, tijorat banklariga talablar va boshqa moddalar (sof);
 

  pul  multiplikatoriga  –  talab  qilib  olinguncha  depozitlar  bo‘yicha  majburiy 
zaxiralar,  muddatli  depozitlar  bo‘yicha  majburiy  zaxiralar,  ortiqcha  zaxiralar 
koeffitsiyenti,  muddatli  depozitlarning  talab  qilib  olinguncha  depozitlarga  nisbati  va 
naqd pullarning talab qilib olinguncha depozitlarga nisbati ta’sir ko‘rsatar ekan. 
Banklar ssudalar berganda, ssuda oluvchilar iste’mol qobiliyatini sotib oladilar. 
Qarz oluvchilar o‘zlariga bank oldida qarz majburiyatini oladilar. Shu sababli ssuda 
qarz  oluvchining  sof  kapital  qiymatini  oshirishga  olib  kelmaydi,  chunki  sof  kapital 

---

 
141 
qiymati aktivlar va majburiyatlarning farqi sifatida aniqlanadi. Boshqacha aytganda, 
qisman  zaxira  tizimi  orqali  yaratiladigan  pul  aktivlarni  emas,  balki  iqtisodiyotdagi 
likvidlik darajasini oshiradi.
 
Aholining  pul  massasiga  ta’siri  kuchli  bo‘lganligi  sababli,  PKBI  pul  massasini 
to‘laqonli  nazorat  qila  olmaydilar.  Biroq,  pul  multiplikatori  doimiy  yoki  uning 
o‘zgarishini  oldindan  aniqlash  mumkin  bo‘lgan  holatlarda  Markaziy  bank 
belgilangan  maqsadli  pul  massasi  darajasiga  erishish  uchun,  dastavval  pul 
multiplikatorini  baholashi,  so‘ngra  (9.15)  tenglamasi  yordamida  zaxira  pullari 
miqdorini belgilashi lozim. 
Pul-kredit  tahlilining  ayrim  masalalari.  Mamlakat  pul-kredit  tizimidagi 
o‘zgarishlarni  tahlil  qilishda  quyidagi  5  ta  masalaga  alohida  e’tibor  berish  lozim: 
moliya  sohasidagi  yangiliklar  va  boshqarishni  qisqartirish;  valutalar  o‘rnini 
o‘zgartirish; valuta kurs roli; kapital oqimlari sababli sodir bo‘ladigan qiyinchiliklar 
va emission daromad.